Overvreemdbaar

Dit wordt ons niet ontnomen: lezen,
en ademloos het blad omslaan,
ver van de dagelijksheid vandaan.
Die lezen mogen eenzaam wezen.

Zij waren het van kinds af aan.

Hen wenkt een wereld waar de groten,
de tijdelozen voortbestaan.
Tot wie wij kleinen mogen gaan,
de enigen die ons nooit verstoten.

Alsof Ida Gerhardt dit dichtte toen ze het boek Erasmus gelezen had.

Het boek

De laatste bladzij van Erasmus sloeg ik om op de avond voor ik van Rotterdam (Pernis) vertrok. Daarna wandelde ik richting Laurens om de foto van zijn beeld te maken (het verhaal gaat dat hij een blad omslaat als de klokke twaalf slaat).

Ik zou nog een recensie schrijven. Dat doe ik zonder het boek open te slaan.

Het is alweer een kleine vier maanden geleden dat ik naar Leeuwarden verhuisde. Erasmus’ wijsheid, lef en werklust heeft een blijvende indruk op me achtergelaten. En, bovendien: heeft hij een doorslaggevende invloed op onze wereld gehad. We kennen Erasmus vooral als schrijver van de “Lof der Zotheid” waarin Vrouwe Zotheid met goddelijke ironie de hele wereld op de hak neemt.

Maar Erasmus was in de eerste plaats vertaler en pedagoog. Alle tegenwerking heeft hem later tot de “Lof” bewogen.

Humanist

Zonder te overdrijven durft Sandra Langereis te stellen dat het Erasmus is geweest die de Renaissance (wedergeboorte van de klassieken) en daardoor het humanisme (begin bij jezelf, niet bij het gezag) in de beslissende stroomversnelling heeft gebracht. Ook de Bijbel vertaalde Erasmus namelijk uit het Grieks en uit de gecorrigeerde Vulgaat. Beide verzag hij ze van onweerlegbaar wetenschappelijk commentaar.

Dat was tegen het zere been. Dat was een trap tegen de poten van de tronen.

Zijn vertaling bleek namelijk essentieel af te wijken van de Vulgaat en haar dogmatische vertalingen. Wie was er nu geïnspireerd geweest? Hadden de Pausen het alleenrecht de Bijbel in hun voordeel te veranderen? Maar ook de grote Hiëronymus zelf (vaak verbeeld door onze Rembrandt) twijfelde aan zijn eigen vertaling en mopperde dat hij niet genoeg oude handschriften tot zijn beschikking kreeg! Een groot aantal wist Erasmus echter wèl op te sporen, en te verwerken.

Luther versus Erasmus

Toen Luther later zijn Bijbel in het Duits presenteerde heeft hij dat alleen kunnen volbrengen door Erasmus voorwerk. Helaas was Luther lang niet zo’n humanist als Erasmus. Ook Luther ging prat op zijn eigen dogmatiek en geloofde, net als de andere Middeleeuwers in hellevuur en hemelse beloning. Het kwam al vroeg tot een radicale breuk. Op zijn sterfbed lachte hij dat wel hijzelf, maar Erasmus niet de hemel zou beërven. Ook Socrates en andere klassieken zouden het heil niet halen. Voor Erasmus was dat een breekpunt. Zijn hemel was veel beter gevuld!

Nou: geef mij dan maar Erasmus. Voor mij was hij de grootste. Ik zou bijna “Nederlander” schrijven, ware het niet dat ons landje toen nog niet bestond. Erasmus was een wereldburger van ongeëvenaard formaat en blijft, dat laat het boek al vanaf de kaft zien, bij de tijd.

Korte biografie

Desiderius Erasmus (Rotterdam 1466 – Basel 1536) heeft, met een afwezige vader (een rondtrekkend vertaler en priester) en een vroeg overleden moeder een zware start gehad. Het heeft hem gehard en gevormd. Hij moest het op eigen kracht doen. Vader stief voor de twee elkaar hadden kunnen kennen; liet echter een kapitaal na voor zijn zoon – dat door malafide familieleden opgesoupeerd werd.

Erasmus werd door hen opgeborgen in kloosters.

Zo is hij is altijd eenzaam, dwars, solist en eigenwijs geweest. Alleen heeft hij van jongs af aan (latijn en later Grieks) gelezen. Zijn bloei en dwarsheid begon in zijn puberjaren in Deventer. Niemand wilde dat toen nog inzien. Maar toen al begon hij te vertalen. Wat hij zelfstandig vond, maakte hem verdacht bij de superieuren. Hij ergerde zich mateloos aan zijn slaafse onderwijzers. In alle arren moede wist hij oprecht beter.

De brieven die hij vanaf zijn vroege jeugd aan vrienden en later ook aan lotgenoten en tegenstanders schreef vullen tegenwoordig zeven dikke boeken. De commentaren op Hiëronymus (die de Vulgaat bezorgde) en andere kerkvaders nog een paar keer meer.

De wijsheid van de ongedoopte ouderen troostte hem (zie de laatste strofen van het bovenstaande gedicht). Deze dwarsdenker, deze vreemde vis die tegen de stroom in naar de bron probeerde te zwemmen is daardoor wijzer, humanistischer en sterker gegroeid. Bewijzen, meneer! Weerleg maar als je kunt! Niet dat geduvel met hogere autoriteit. Hetzelfde overkwam Hugo de Groot (zie mijn recensie over de pil van Henk Nellen: “Hugo de Groot: geen vredestichter zonder tegensprekers”). Ook Hugo ging het boven alles om de correcte, eerlijke Bijbelvertaling. In zijn boekenkist zaten oorspronkelijk diverse Erasmussen.

Tenslotte

In Leeuwarden liggen de gedichten op straat. Dit is de enige stad met een Poëziesteeg.

Ook het gedicht van Ida Gerhardt heeft een plek in het hart van de stad gekregen.

Ik herlas het en wist: “Dit tekent Erasmus”.

Ik heb werkelijk van het boek genoten.

Ivo de Jong,
emeritus voorganger

(de foto van het beeld van Erasmus is genomen op mijn laatste avondje Rotterdam)

Erasmus dwarsdenker door Sandra Langereis
2021 De Bezige Bij

‘Men zou een pleister op vele wonden willen zijn’

Al sinds ik voor het eerst hoorde van haar dagboeken, ben ik gefascineerd door Etty Hillesum (1914-1943). Haar gesprekken met God weten me keer op keer diep te raken. Ze behoren voor mij zonder meer tot de mystieke canon, als er zoiets bestaat. En dan haar onvoorstelbare keuze om, zoals ze het zelf noemde, ‘het lot van haar volk te delen’ en niet onder te duiken… Hoe komt zo’n jonge joodse vrouw daartoe? Haar eigen schriftjes, hoe openhartig ze daarin ook is, geven daar maar tot op zekere hoogte antwoord op. Maar gelukkig is er nu ‘Etty Hillesum; Het verhaal van haar leven’, van Judith Koelemeijer.

Laat ik maar met de deur in huis vallen: wat een verpletterend goede biografie is dit! Ik heb het toch vrij omvangrijke boek ademloos uitgelezen. Wat een ongelofelijk hoeveelheid werk zit erin! En dat betaalt zich uit. Dichter op de huid van Etty Hillesum kun je niet komen. Ik ben diep onder de indruk van de gelaagdheid die Koelemeijer weet aan te brengen. Waar in sommige levensbeschrijvingen Etty verandert in een heilige, blijft ze bij Koelemeijer een mens van vlees en bloed. Waardoor haar keuzes alleen nog maar meer respect afdwingen.

In de biografie zien we Etty veranderen van een dromer, een vlinder, een adolescent met een hoofd vol chaos in een meer gefocuste vrouw die weet wat ze wil. Maar Koelemeijer vertelt meer. Niet alleen de enorme invloed van haar therapeut en vriend Julius Spier laat ze overtuigend uitkomen, maar ook die van Etty’s joodse achtergrond, haar familie, het stoïcisme van haar vader Louis Hillesum en de mentale ‘rarigheid’ die de familie in de genen leek te zitten. Haar ene broer was manisch en de andere schizofreen. Telkens als Etty het moeilijk had, was ze bang dat ze aan dezelfde gekte leed als haar broers.

Labels

Wat goed dat Koelemeijer zich niet laat verleiden tot psychologiseren, aangezien ik vermoed dat Etty vandaag de dag haar schoolcarrière niet zonder de nodige labels had kunnen doorlopen. Ze laat de lezer wel zien dat Etty een rusteloze vrouw was, die door haar thuissituatie ankerpunten miste, die ze zocht bij alternatieve vaderfiguren als Pa Han, Spier, of eigenlijk bij praktisch elke man van wie ze dacht iets te kunnen leren. Vriendinnen vertellen later dat Etty niet met élke man naar bed ging, maar wel met elke tweede man. “Een gevaarlijke vrouw”, concludeert een van hen. Dat woord valt later in de biografie nog een keer, maar dan in een heel andere context.

Een constante is verder dat Etty vooral in haar hoofd leeft. Ze observeert, overpeinst, reflecteert, altijd vanuit de positie van buitenstaander. Ze doet niet echt mee. Dat ze zich tijdens de oorlog weet te onttrekken aan het woelen van de wereld is dus zeker niet alleen aan Julius Spier toe te schrijven, die haar leert inkeren en haar haar zielenroerselen laat noteren in schriftjes. Uit alles blijkt dat Etty het zich terugtrekken in zichzelf, in haar Weltinnenraum, al heel jong beheerst.

En toch komt er iets nieuws bij gedurende de oorlog. Etty herontdekt God. Ze ontmoet hem als een stem in haar innerlijk die tot haar spreekt. Het is die God die haar rust brengt als om haar heen de wereld woedt. Als Spier haar leert knielen met haar gezicht op haar handen en naar binnen luisteren, vindt ze ‘de hemelen in haar’. Daarbinnen kan niemand haar iets doen. Ook de nazi’s niet. En zo komt ze ertoe om zich niet te verzetten tegen het lot dat de joden te wachten stond. “Ik wil niet uit een soort masochisme beslist mee gaan [naar de kampen] en afgerukt worden van m’n bestaansbasis der laatste jaren, maar ik weet nog niet eens of ik me prettig zou voelen, als ik verschoond bleef van datgene, wat zovelen moeten ondergaan.”

Levensdoel

Etty is ervan overtuigd dat ze hierin haar levensdoel heeft gevonden. Had Spier haar niet steeds voorgehouden dat ze moet worden wie ze is (‘werde der du bist’)? En ook in het boekje Levenkunst, dat Etty en haar vriendin Tide volschrijven met teksten die hen inspireren, lezen we volop over overgave, het zichzelf opzij schuiven, het toekeren van de andere wang en het bereiken van volmaaktheid door lijden. Het zijn inzichten die Etty deels al thuis had opgedaan, in de studeerkamer van haar vader, de classicus, die haast amechtig streeft naar de onverstoorbare staat van de stoïcijnen (en die daar maar zelden in slaagt, zo laat Koelemeijer zien).

Vrienden begrijpen weinig  van de keuzes van Etty. Neem Leonie Snatager. Lange tijd zit ze op dezelfde golflengte als Etty, mede door de lessen van Spier die ze samen volgen. Maar waar Etty besluit om niet onder te duiken en het lot van haar volk te ondergaan, haakt Leonie af. “Etty was, achteraf gezien, heel gevaarlijk. Ik zou hier niet zitten, als ik me niet van haar had losgemaakt”, zou Leonie achteraf zeggen. Anderen noemen de ideeën van Etty ‘schwärmerisch’, hysterisch en getuigen van een ‘koortsig mensbeeld’. “Maar”, zo moeten ze naderhand erkennen, “er was geen vervalsing bij, geen hypocrisie. Zij had haar eigen, bijna mystieke bestemming.”

Etty sluit zich aan bij de Joodse Raad, vertrekt naar Westerbork om daar te helpen bij het opvangen van nieuwe kampbewoners die per trein arriveren. Over wat ze daar meemaakt schrijft ze enkele kampbrieven. Haar dagboekaantekeningen van die tijd zijn verloren gegaan. Ze heeft de schriftjes bij zich als ze op transport gaat naar Auschwitz, samen met wat Bijbeltjes, haar Russische grammatica en werk van Tolstoj. Over hoe het haar precies is vergaan in Auschwitz weten we niets. Is ze direct vergast of later in het kamp bezweken? Koelemeijer probeert het te reconstrueren in een huiveringwekkend hoofdstuk, maar uitsluitsel is niet te geven.

Ongrijpbaar

Koelemeijer maakt van Etty geen heilige, maar een kind van een gezin waarin allerlei frustraties, gesneefde levens en psychisch leed bij elkaar komen. Etty vindt haar rust in haar kamertje, aan haar bureau, of geknield, naar binnen luisterend. Ze leeft in haar hoofd, spreekt bedachtzaam en laat zich zelden uit over zichzelf. Zo zwijgt ze tegen anderen over haar vele relaties – ook over die met God. De publicatie van haar dagboeken in 1981, zorgen voor verbazing bij velen. Haar vriendin Johanna Smelik zegt het woord ‘God’ nooit uit Etty’s mond te hebben gehoord.

Ook voor de lezer houdt Etty iets ongrijpbaars, hoe glashelder Koelemeijer ook schrijft en hoeveel bronnen ze ook aanboort. Daar komt bij dat zo nu en dan blijkt dat Etty de dingen in haar dagboeken mooier voorstelt dan ze vermoedelijk zijn geweest. Ze blijkt, zo vertellen bekenden, soms toch erg geschrokken van ontwikkelingen, die ze in het dagboek vooral gelaten lijkt te ondergaan. Soms dacht ik daardoor: wanneer horen we de authentieke stem van Etty en wanneer die van Etty de literator? En wat is het verschil?

Verder is het een gemis dat we haar dagboeken uit Westerbork niet kunnen lezen. Hoe zou Etty terugkijken op haar keuze om naar kamp Westerbork te gaan om er ‘een pleister op vele wonden te zijn’ en ‘om de dingen op zich te nemen en te lijden’? Heeft ze kunnen vasthouden aan haar geloof in God, de mens en het goede? We weten het niet. Ik hoop het van harte.

Koelemeijer heeft ons met haar biografie veel dichter bij Etty Hillesum gebracht dan haar dagboeken zelf kunnen doen. Etty is er meer mens van geworden. Een mens om van te houden, om je aan te irriteren soms ook, maar bovenal een mens met een bijzondere achtergrond in bizarre omstandigheden die tot adembenemende zinnen komt als: “Wanneer ik sta, in een hoekje van het kamp, mijn voeten geplant op jouw aarde, het gezicht verheven naar jouw hemel, dan lopen me soms de tranen over het gezicht, geboren uit een innerlijke bewogenheid en dankbaarheid, die zich een uitweg zoekt.”

Aries van Meeteren
voorganger Hardinxveld/Giessendam

Komt het nog goed tussen mens en natuur?

Opnieuw beleefden we een hete, droge zomer. En weerkundigen raden ons aan om er maar aan te wennen. Want weersextremen komen in de toekomst vaker voor, voorspellen ze, nu de aarde blijft opwarmen. Temperatuurschommelingen doen zich weliswaar al voor zolang onze planeet haar rondjes draait, maar de stijging die we nu zien voltrekt zich in een opvallend hoger tempo dan ooit tevoren, zo wijzen metingen uit. En dat is geen goed nieuws voor toekomstige generaties.

In Volzin las ik een interview met een elfjarige jongen die dat heel scherp in de gaten heeft: “Ik denk dat onze ouders de wereld erg hebben verpest.” Hij houdt dan ook zijn hart vast voor de toekomst. En met hem hebben meer kinderen ‘klimaatstress’, signaleren hulpverleners. In Trouw raadt een orthopedagoog ouders aan om er niet alleen met hun kinderen over te praten, maar ook samen wat te doen. “Maak er werk van. Een hoopvolle toekomst gaat niet alleen over woorden, maar over een aanpassing van de dagelijkse levensstijl.”

Natuur als decor

Voor inspiratie voor een andere manier van leven kunnen we nu onder andere te rade gaan bij de Amerikaanse denker Karen Armstrong (77). Van haar hand verscheen in juni het boekje ‘De heilige natuur.’ Een boek dat nodig was, vindt Armstrong zelf. Want we zijn volgens haar in het westen op een rampzalige manier onthecht geraakt van de natuur. We zien onze natuurlijke omgeving nog slechts als decor. Of erger nog, als een verzameling grondstoffen. Hoe is dat zo gekomen?

Armstrong wijst met een beschuldigende vinger naar de Bijbel. Daarin is ze bepaald niet de eerste. Maar waar anderen de Bijbel nog proberen te redden door te zeggen dat bepaalde passages – zoals de opdracht in Genesis 1 om de aarde te ‘onderwerpen’ – verkeerd zijn uitgelegd, ziet Armstrong een fundamenteler probleem. In tegenstelling tot veel andere tradities, zoeken de schrijvers van de Bijbel God niet langer in de natuur. God is in de Bijbel zover verheven boven de natuurlijke wereld, dat het daarna nog maar een kleine stap is naar het reduceren van de natuur tot handelswaar. En precies dat gebeurde aan het einde van de Middeleeuwen, zo meent Armstrong.

In haar boek laat de schrijfster zien dat het westerse christendom in dat denken vrijwel alleen staat. Oosterse religies zien de natuur nog wel als heilig (Afrikaanse tradities ook, maar die laat Armstrong helaas buiten beschouwing). Niet dat zij de natuur alleen maar als teer, lief en fantastisch beschouwen. De natuur is evengoed woest en wreed. Als Armstrong de natuur heilig (sacred) noemt, bedoelt ze vooral dat de natuur niet ‘van ons’ is. Dat besef moet terug, vindt ze, want alleen zo kunnen we onze relatie met de natuur herstellen.

Gulden regel

‘De heilige natuur’ is een poging om ons langs spirituele weg opnieuw te verbinden met de natuur. Zo roept Armstrong op om de universele gulden regel – wat gij niet wilt dat u geschiedt, doet dat ook een ander niet – uit te breiden naar ál het leven. Dat gaat niet vanzelf, weet ook Armstrong. Ze leert van het confucianisme dat voor verandering oefening nodig is. En dus eindigt elk hoofdstuk met een gedeelte, voorzien van het kopje ‘De weg voorwaarts’, waarin Armstrong ons uitnodigt om anders te kijken naar de natuur en ons te oefenen in empathie en compassie.

Tegen het eind van haar boek citeert ze een vroeg-boeddhistisch gedicht uit de Pali-canon: “Laat ons alle schepselen koesteren, zoals een moeder haar enig kind. Mogen onze liefdevolle gedachten de hele wereld vullen, boven, onder, overal – zonder grens; een mateloze welwillendheid voor al, onbeperkt, vrij van haat en vijandschap.” Armstrong stelt voor om de tekst dagelijks op te zeggen en zo te groeien in een gevoel van liefde en verantwoordelijkheid voor alles wat leeft.

De hamvraag is of het Armstrong lukt om ons te verleiden tot een andere omgang met de natuur. Ze probeert het niet met de droge feiten, zoals klimaatwetenschappers doen, maar met religie en spiritualiteit. Dat is een aardige vondst. Alleen legt Armstrong religieuze teksten vervolgens weer uit op een tamelijk beschouwende manier. Het boek blijft daardoor wat theoretisch en zelfs afstandelijk. Ik had graag meer gelezen over haar eigen relatie met de natuur en in hoeverre die is veranderd in de loop van de tijd.

Aries van Meeteren
voorganger Hardinxveld/Giessendam

Karen Armstrong, De heilige natuur. Hoe we de relatie met onze natuurlijke omgeving kunnen herstellen (Querido 2022), 256 p.

Ekaterina Levental, Chris Koolmees: Het Orakel  in de Waalse Kerk Amsterdam, Gedichten en muziek – Via Crucis Liszt, gedichten Eva Gerlach en Sasja Janssen

Als wij, Christien Crouwel en ik (beide theoloog), de Waalse Kerk binnenkomen krijgen we de geprinte openingsgedichten mee met de woorden: “ja het bleek dat veel mensen de tekst niet goed verstonden”. Dat zal: “begrijpen” geweest zijn. Ik prijs mezelf gelukkig dat ik de gedichten aangeschaft heb en dat we die gedurende de voorstelling (en daarna!) kunnen lezen.

Deze voorstelling is “Het Orakel” genoemd. Dat komt vermoed ik vanwege de vele manieren waarop je wat je beleeft kunt interpreteren. Wij ondergingen de voorstelling in de Goede Week, waarin het verhaal van Pesach, Seider, de Exodus en opstanding worden beleefd en beleden; de week waarin op “Godes Vrijdag” de barrière van dood en zee, het échec van onze hoop, wordt beleefd.

Die dichotomie tussen Sterfelijk versus Onsterfelijk, God en Mens, mogelijk – onmogelijk, droom en daad: al die grote paradoxale menselijk woorden beleef je deze avond met nieuwe woorden en nieuwe muziek.

Voor mij was Liszt nieuw. Ik had me tot dan toe alleen maar wat aan hem geërgerd. Ik heb de Liszt uit zijn laatste periode tekortgedaan en inmiddels op de treinreis terug via Spotify de koorversie van zijn Via Crucis beluisterd, en vanochtend het prachtige college dat Reinbert de Leeuw over diens versie voor solopiano deelde gezien (Youtube).

Zo komt er dus wel heel veel samen in één voorstelling van andershalf uur. Scherpe, sterke gedichten. God spreekt – de mens spreekt tegen. Macht versus onmacht. Beide polen maken elkaar kwetsbaar tot het uiterste en veranderen elkaar. Als God in het begin (in principe) op zoek gaat naar een maaksel dat hij niet verzinnen kon, krijgt hij een mens terug die niet in God geloven wil. Zo zijn we tenminste gelijkwaardig en vaardig. De mens weet slechts door zijn sterfelijkheid wat liefde is en troosten kan. Daarvan had God geen notie.

Muziek en gedichten, dus. En daar is Ekaterina Levental. Zij belichaamt de voorstelling. Zingt de mensenstem als vrouw, de god stem met een vocoder (denk ik) als man. De belichting, rook, de sluier, het lichtje, de windselen onderstrepen het gebeuren.

Derde keer Ekaterina voor mij, ik ben erg onder de indruk van haar voorstellingen. Heb haar haar eigen leven zien spelen in “De Grens” en haar Medtner horen zingen. Nu dus een soort solo totaaltheater. Ook voor leken valt er zo veel te beleven.

Ik wil er wel aan. Ik wil het beter begrijpen. You’ve got me.

Het is link en dapper tegelijk, om je als leek in deze eeuwige thematiek te storten. Daar is dan de Mattheüs, daar is het Stabat Mater, daar de Via Crucis, daar zijn de Requiems, daar is de Schöpfung. Net als in de geloofsbeiijdenissen van Nicea (et cetera) hebben de componisten de dogmatische Highlights uitgelicht – en dat is ten koste gegaan van de veel menselijker stukken uit de Bijbel. Ik noem Jona, het Hooglied, Ruth, Esther, de Abraham tot Jozef verhalen. Ik noem de prachtige gesprekken en Zen-daden van Jezus – en nog zo oneindig veel meer. In mijn leven ben ik juist daarbij gaan zweren: niet bij bloedtheologie of de hoge, lage, verre of filosofische god. Hoe dichter bij mezelf, hoe verder ik kom, ook in de humor en de hoop. In mijn gebed kom ik het dichtst bij mezelf: ik spreek, zoals gezegd, nog steeds vaak en graag met die god binnen of buiten mij (daar wil ik vanaf wezen). Ik vermoed dat ik als mens een tegenover (hypothese of echt) nodig heb om te blijven groeien.

Ik ben dankbaar voor deze doorwrochte en doorleefde voorstelling. Reinbert de Leeuw vertelde dat Liszt waarschijnlijk niet wist waar hij mee bezig was, als voorloper en visionnair; Eva Gerlach en Sasja Janssen hebben God laten vertellen dat hij onzeker en kwetsbaar is geworden door zijn schepping.

Deze voorstelling was al net zo’n ook moedige stap naar een onbekend gebied.

Dat genereert vragen en een reactie als dit. Daar krijgt een mens de groei van te pakken.

En dat is Pasen voor mij.

Ivo de Jong, 14 april 2022

Zijn megalomane projecten: ik liep er met een boog omheen en ergerde me aan de foto van zijn middelvinger voor het Tienanmen plein of de Eifeltoren.

Maar nu lees ik grote woorden als “De belangrijkste kunstenaar van deze tijd”, en dat juist hij het Olympisch stadion (“Het vogelnest”) in Beijing bedacht heeft. In de discussie of China de Olympische idealen belijdt, valt de naam van Ai Weiwei regelmatig. Dan lees ik over de grote installatie ‘thinline’. Ai Weiwei tekende in 2017 een 7 kilometer lange lichtgevende lijn door Amsterdam. Hij stelt grenzen ter discussie: “Wie bepaalt grenzen en wie beheerst ze? Beschermt een grens of sluit hij uit?”

Autobiografie

De kans om Weiwei beter te leren kennen kwam in oktober toen zijn autobiografie uitkwam. Vanaf de eerste bladzij was ik gepakt en bleef dat alle 460 pagina’s. Daarna ben ik interviews (College Tour) en documentaires gaan kijken en mijn bewondering voor zijn bewogenheid neemt nog altijd toe. Het boek is prachtig geschreven, vervalt nergens in klagen en weet de absurditeit en de arrogantie van macht die er op uit is zichzelf te bestendigen feilloos te illustreren.

Ai Weiwei is een jaar jonger dan ik (1957) en groeide op in het moeilijke China van Mao. Weiwei ’s vader was Ai Qing; naar gelang de politieke wind de beroemdste (vriend van Mao en van Pablo Neruda) of meest verguisde (rechts element, vijand van het volk) Chinese dichters. Ai Qing heeft vanwege zijn meningsuitingen meer dan de helft van zijn leven in detentie en verbanning doorgebracht. De helft daarvan was zoon Weiwei bij zijn vader. Toen zich de mogelijkheid van vluchten voordeed in de vorm van een studiebeurs, vertrok zoon Weiwei als twintigjarige nihilist naar New York. Daar blijkt dichter Alan Ginzberg gedichten van zijn vader uit het hoofd te kennen. Weiwei’s belangstelling en respect voor zijn vader groeide.

Op 4 juni 1989 wordt het Tienanmen protest kapotgeslagen. In China is daar nu geen letter meer over te vinden; de Chinese overheid bepaalt het internetverkeer (ook het woordpaar “Ai Weiwei” bestaat nu niet meer). Omdat er vrienden verdwenen keert Weiwei terug naar Tienanmen. Zo begint zijn kunstenaarschap: als activist, als zoon van de beroemde vader, als mens die van vader op zoon ondervond waar terreur toe in staat is – en wat vrijheid betekent. Soms werd ook Weiwei geroemd, dan weer berucht via lastercampagnes met valse aanklachten. De aanvaringen met de overheid (ik denk aan The Matrix) werden steeds heftiger. Weiwei blijkt gesneden uit buigbaar, maar onbreekbaar hout. Hij werd almaar scherper, creatiever en gevaarlijker voor de staat.

De aardbeving

In 2008 was de aardbeving in Sichuan waarbij 80.000 mensen “uit het leven verdwenen”. Weiwei en zijn team legden bloot hoe ondeugdelijk staatsscholen en universiteiten gebouwd worden. Hij vertrekt naar het gebied, ziet rugzakjes van overleden kinderen, spreekt hopeloze ouders, verzamelt namen en foto’s. Met zijn team probeert hij via officiële en openbare vragen opheldering te krijgen en druk uit te oefenen op de regering. Antwoorden komen er niet; arrestaties wel. Na een jaar zijn de namen van 5219 kinderen bekend. De kinderen hadden een graf met een nummer; ouders mogen er geen naam opzetten. Het internetblog dat Weiwei dagelijks bijhoudt wordt overal gelezen. Hij werd symbool van onbevreesd verzet tegen corruptie en ondoorzichtigheid.

In 2009 bekleedt Weiwei de gevel van het (door Hitler gebouwde) Haus der Kunst in München met 9000 rugzakken. Naam van het project: Herinnering, Remembrance. Deze rugtasjes vormen samen in het Chinees de hartenkreet van een moeder: “Yang Xiaowang was een gelukkig kind tot haar zevende en ik wil dat de wereld dit weet.” Was dit internationaal een doorbraak, in China kwam het erop neer dat hij monddood werd gemaakt, huisarrest kreeg met overal bewakingscamera’s, werd afgesloten van internettoegang en aangeklaagd werd voor belastingontduiking. Uiteindelijk verdwijnt hij drie maanden in de gevangenis. En zo is Weiwei wereldberoemd geworden. Hij heeft dit allemaal kundig, keurig en met humor verwoord in zijn boek.

“Een autoritaire staat als die in China kan niet overleven wanneer het vragen moet beantwoorden. Zodra de waarheid achterhaald wordt, betekent dat hun einde. Ze begonnen mij te beschouwen als de gevaarlijkste mens in China. Zij hebben van mij de artiest en activist gemaakt die ik geworden ben.”

Weiwei vertrok na vijf jaar pesterijen. In China is vanzelfsprekend nog niets veranderd.

Het is ook geen gevecht tegen China alleen dat Weiwei voert. Hij zocht contact met andere klokkenluiders (Edward Snowdon, Chelsea Manning). Een van zijn laatste kunstwerken is een 70 meter lange rubberboot met 258 gezichtsloze vluchtelingen.

De keizer heeft geen kleren aan

Waarom vind ik dat we dit boek zouden moeten lezen?

Het heeft me flink bij de kladden genomen. Ik herken in Ai Weiwei andere mensen die uit mensenliefde op zoek naar waarheid zijn gegaan: Socrates, Gandhi, Jezus. Het was niet eens hun bedoeling de onwil en het onvermogen van de machthebbers aan te pakken. Een mens wordt profeet (doorzieners), tegen wil en dank.

Ai Weiwei is een kompas en het geweten van deze tijd.

Ivo de Jong
voorganger Brielle, Rotterdam, Schiedam en Woubrugge