De vreemde vrijheid: Albert Camus ontmoet Herman Finkers

Op zoek naar nieuwe betekenissen van vrijzinnigheid en humanisme in de 21ste eeuw. Dat is het vertrekpunt van Laurens ten Kate bij zijn inaugurele rede, die hij op woensdag 11 mei uitspreekt vanwege zijn benoeming als bijzonder hoogleraar Vrijzinnige religiositeit en humanisme aan de Universiteit van Humanistiek te Utrecht.

Camus

‘Hoe is die vreemde vrijheid van het scheppen mogelijk in een tijd van ideologieën die de mensen in hun greep houden?’ Deze vraag van de Franse schrijver en denker Albert Camus, geformuleerd in een lezing in 1954, klinkt ruim zestig jaar later heel anders: de ideologieën waarnaar Camus verwijst, hebben grotendeels afgedaan. De mens is vrijer dan ooit, de enige ideologie die ons resteert is dan van de wereld als neoliberale markt. Toch is de vraag naar een andere vrijheid, die Camus als ‘scheppen’ aanduidt, actueler dan ooit. Camus is iets op het spoor: vrijheid is een confrontatie met het vreemde, in de wereld, in onszelf. Daarom noemt hij haar ‘vreemde vrijheid’.

Finkers

In 2009 zingt de cabaretier Herman Finkers in zijn programma Na de pauze een liedje getiteld ‘Dus daarboven in de hemel’, dat hem volgens velen onmiddellijk tot de ‘belangrijkste theoloog van Twente’ maakt. Finkers verheldert de ‘vreemde vrijheid van het scheppen’ op een speelse manier: de hemel hebben we verzonnen… maar als zodanig bestaat hij. Wie de hemel bezingt, laat hem in dat zingen opengaan. In deze vreemde vrijheid worden feit en fictie op elkaar betrokken; hun onderlinge tegenstelling, tot grote hoogte gebracht in de moderne cultuur, wordt op het spel gezet. En dat maakt het noodzakelijk ons denken over religie radicaal te herzien. Want religie is misschien iets heel anders dan de zekerheid dat er een God en een hemel bestaat. Natuurlijk ‘bestaan’ ze, maar dan in ons handelen en spreken, in ons zingen, hier en nu.

Vrijheid

‘De vreemde vrijheid en de vreemde mens die klinken bij Camus en Finkers’, zo licht Laurens ten Kate toe, ‘zijn ook de vrijheid die klinkt in het woord ‘vrijzinnigheid’, de mens die klinkt in het woord ‘humanisme’. In mijn inaugurele rede onderzoek ik de mogelijkheden om vrijheid van een nieuwe, tegendraadse betekenis te voorzien. Ik vertrek vanuit de these dat het neoliberalisme een radicale consequentie is van de moderne cultuur: het gaat uit van de idee dat menselijke vrijheid gelijk staat aan zelfverwerkelijking en zelfontplooiing. Ik analyseer de schijnbare vanzelfsprekendheid van deze werkelijkheid kritisch, als een vorm van religie. Ik kritiseer dat moderne vrijheidsbegrip, maar laat ook zien dat de wortels ervan mede liggen in het christendom en breder, in de monotheïstische tradities. Vervolgens verken ik de mogelijkheden om een ander vrijheidsbegrip te ontwikkelen. Deze vrijheid bestaat juist in de ervaring van en de blootstelling aan de grenzen van het ‘zelf’, en verwijst naar de transcendentie van de vrijheid.’

Tijd en locatie

De inaugurele rede van Laurens ten Kate wordt gehouden op woensdag 11 mei (aanvang 15:00 uur) in het Academiegebouw van de Universiteit Utrecht (Domplein 29).

De leerstoel Vrijzinnige religiositeit en humanisme is geïnitieerd door de Stichting Stimulering Vrijzinnig Gedachtegoed, die het vrijzinnig denken en handelen in de Nederlandse samenleving wil bevorderen. Deze Stichting is een gezamenlijk initiatief van Vrijzinnigen Nederland, de Algemene Doopsgezinde Sociëteit en de Remonstrantse Broederschap.