God is niet meer gereformeerd

Zes jaar voor de doleantie werpt Abraham Kuyper in De Heraut de wat bijzondere vraag op of Jezus gereformeerd was. Kuyper begrijpt dat dit ‘lastertaal’ is voor wie ‘gereformeerd’ ziet als ‘iets overdrevens, iets eenzijdigs, iets naars en droefgeestigs, ja zelfs iets huichelachtigs en onheiligs’ (Heraut 20-6-1880). Maar toch beantwoordt Kuyper de vraag bevestigend: “We zijn alzoo vastelijk overtuigd, dat alleen de Gereformeerden leeren zooals Jezus leerde en denken zooals Jezus dacht.”

De wat uitdagende titel ‘God is niet meer Gereformeerd’ is mogelijk een knipoog naar dit fraaie staaltje van Kuyperiaanse gelijk-hebberigheid. Schrijver Ben Ipenburg (1947) schetst in het boekje hoe vanaf de jaren zestig de theologen Harry Kuitert, Herman Wiersinga en Cees den Heyer langzaam maar zeker uit hun synodaal gereformeerde bubbel stapten. Het destijds spraakmakende drietal is, zo citeert Ipenburg voormalig Trouw-journalist Agnes Amelink, “via een lange omweg terechtgekomen bij de vrijzinnigheid waartegen de gereformeerde theologie zich in de negentiende eeuw zozeer verzette.”

Samenvatten

Ipenburg schetst die ‘omweg’ door praktisch alle boeken van de theologen kritisch te herlezen en samen te vatten, steeds in pakweg dertig pagina’s per auteur. Hij heeft zich daarvoor door meer dan tienduizend pagina’s heen moeten worstelen. Het resultaat is een handzaam en leesbaar overzicht van de ontwikkeling in het denken van Kuitert, Wiersinga en Den Heyer. Maar veel meer dan dat levert het boek helaas niet op. En dat is jammer, want er had volgens mij meer ingezeten.

Zo had ik het fijn gevonden als Ipenburg iets zou vertellen over de maatschappelijke context waarbinnen de drie theologen ertoe kwamen om gereformeerde ‘kroonjuwelen’ als erfzonde, predestinatie en verzoening los te laten en het (post)modernisme te omarmen. Nu beschrijft hij hun theologische ontwikkeling alleen als een interne gereformeerde aangelegenheid. Dat is jammer. Ook spreekt hij steeds van de ‘ondergang’ van de Gereformeerde Kerken in Nederland, terwijl hij het verdwijnen van hun zuil zal bedoelen. De kerken zijn immers gewoon opgegaan in PKN, iets wat Ipenburg merkwaardig genoeg nergens vermeldt.

Nestgeur

Voor vrijzinnigen biedt het werk van Kuitert, Wiersinga en Den Heyer weinig nieuws. Voor ex-gereformeerden, en daar zijn er best veel van in de vrijzinnigheid, kan het aardig zijn om de nestgeur van weleer op te snuiven en (opnieuw?) ‘reisgezel’ te zijn van drie theologen die ooit spraakmakend waren. Maar eerlijk gezegd vraag ik me af wie daar echt op zitten te wachten.

Toch ervoer ik al lezend ook een zekere bewondering voor Kuitert, Wiersinga en Den Heyer. Hoeveel theologen zijn er die zo snoeihard en schrijnend eerlijk durven af te rekenen met eerdere denkbeelden?

Aries van Meeteren

Ben Ipenburg, God is niet meer Gereformeerd. Een kritische lezing van de Gereformeerde theologen Kuitert, Wiersinga en Den Heyer, BC·BS 2020