Heilig is iets anders dan goddelijk

Een ongelofelijke verbazing… Als ik aan het heilige denk, dan is dat iets heel menselijks: je staat met je mond vol tanden. Maar het woord ‘heilig’ wordt doorgaans gebruikt als verwijzing naar het goddelijke: naar een andere, hogere, betere wereld, die het schamele bestaan kan verrijken. Het heilige geeft houvast, het staat voor een waarheid die al onze onzekerheden overstijgt, die onwrikbaar is:

‘Dat is voor mij heilig’, zeggen we dan
Het heilige is echter iets anders dan het goddelijke. Het breekt in, verwart en beangstigt, en fascineert tegelijkertijd. Zo heeft Rudolph Otto het een eeuw geleden al gezegd in zijn boek Das Heilige. Sacraal, dat andere woord voor heilig, betekent eigenlijk ‘insnijden’, ‘kerven’. Het komt van het Latijn secere, snijden. Het heilige schokt en doet pijn. Georges Bataille schreef er in 1953 een prachtige tekst over, ‘Het heilige in de twintigste eeuw’. Hij gaat zover het heilige een vorm van geweld te noemen, en dat geweld hoeft helemaal geen letterlijk, lichamelijk geweld te zijn. Het zit, zegt hij, in onze verbeelding, onze dromen, in onze poëzie. ‘Wat de ervaring van het heilige voortstuwt, is de ontzetting. Maar juist dan worden we gegrepen door een soort roes, geestdrift of triomf: iets waarvan het geweld van de poëzie een idee kan geven.’

Dat klinkt behoorlijk heidens, zo’n visie op het heilige. Maar dat is niet zo. We bevinden ons in het hart van de religieuze tradities van onze cultuur. Het christendom zit er vol mee. Dat laat Navid Kermani zien in zijn boek uit 2015: als ik de Duitse titel vertaal, luidt die Ongelofelijke verbazing – over het christendom. In korte hoofdstukjes neemt hij steeds een thema en een beeld als uitgangspunt. De ‘Kruisdraging’ van Botticelli bijvoorbeeld, of Dürers ‘Job op de mestvaalt’. Hij kijkt als moslim naar heel die rijke, rare wereld van het heilige die het christendom heeft voortgebracht. En hij verbaast zich, is van slag, wordt in verlegenheid gebracht, voelt zich aangetrokken, is vol ongeloof. Liefde, vernedering, kruis, dood, offer, spel, lust en uittocht zijn enkele van de woorden die Kermani gebruikt als titels voor zijn hoofdstukjes.

Hij presenteert ons een christendom waarin het heilige centraal staat, niet het goddelijke.

Toch een beetje heil in het heilloze
Daarom is het jammer dat de Nederlandse uitgever die veelzeggende titel veranderde in Goddelijke kunst. Dan ben je alle spanning kwijt. En met de ondertitel verdween ook het christendom. Natuurlijk, wie zit er nu te wachten op dat christendom? Dat is niet meer van deze tijd.

Dat Kermani’s onderzoek naar het heilige juist midden in deze tijd staat, blijkt wel uit het vervolg. Een jaar later komt hij met een boek over vluchtelingen. Hij reist met ze mee, in bussen, vrachtwagens, langs snelwegen door de Balkan, en rapporteert zijn ervaringen. Einbruch der Wirklichkeit noemt hij zijn boek. Mooi gevonden, want in het Duits betekent Einbruch inbreken, maar ook ineenstorten. Ik lees Kermani’s boek over de vluchtelingencrisis als een direct vervolg op zijn boek over het heilige. In beide boeken spat de verbazing, ja de ontzetting van elke bladzijde. En dan wordt het heilige opeens heel concreet:
de vluchteling is de heilige indringer die de Europese werkelijkheid verstoort, verandert.

Ik ervaar Kermani’s boek als een heilige plek waarin je ronddwaalt. Vroeger kon je naar de kathedraal, nu hebben we boeken die de functie van de heilige plaats overnemen. Het werk van Rutger Kopland is voor velen eigenlijk ook zo’n plaats: een wonderlijke wereld waaruit je maar niet wegkomt. Misschien had Bataille gelijk door juist de poëzie te noemen als het over ‘nieuwheilig’ gaat, over het heilige in onze eeuw. De plaats die Kermani inruimt voor het heilige maakt me sprakeloos, vervult me soms met afschuw, maar ontroert en troost me ook. Misschien is dat helemaal geen tegenstelling, en betekent inspiratie altijd dat iets of iemand op je inbreekt. Toch een beetje heil in het heilloze.

Laurens ten Kate

Meer blogs