Recensie: Liefde als manier van kijken

Wat is liefde? De vraag stellen is een stuk makkelijker dan ‘m beantwoorden. Veel filosofen lopen er met een boog omheen, ontdekte Katrien Schaubroeck. Maar Iris Murdoch niet. Aries van Meeteren bespreekt het uiterst leesbare boekje van Schaubroeck over de Britse filosofe en schrijfster. Aardig bij het boekje over Iris Murdoch is nog de vermelding dat het is genomineerd voor de Socratesbeker. Volgende maand=april  wordt de winnaar bekend gemaakt.

Bij het uitmesten van de kast met bordspellen, kwam ik ‘De wereld van Sofie’ tegen, een soort triviant maar dan gebaseerd op het gelijknamige boek van de Noorse schrijver Jostein Gaarder. Net als het boek gaat het spel over filosofie. Spelers moeten bijvoorbeeld vragen beantwoorden over filosofen uit verschillende tijdvakken.

Maar het leukst aan het spel zijn de zestig kaarten met open vragen die ons zelf laten filosoferen. Denk aan ‘Wat is ruimte?’ Of: ‘Zijn mensen van nature goed of slecht?’ En: ‘Is er zoiets als goed of fout?’ Spelers die zo’n vraag trekken krijgen een paar minuten de tijd om er hardop hun gedachten over te laten gaan. Het levert vaak boeiende gesprekken op.

Helaas ontbreekt de vraag ‘Wat is liefde?’ En hoewel het logisch is dat de makers scherpe keuzes hebben moeten maken, de speeltijd is per slot van rekening beperkt, is het ergens ook wel weer een teken aan de wand. Want, zo ontdekte de Belgische filosofe Katrien Schaubroeck, filosofen houden zich naar verhouding weinig bezig met de liefde. Zeker als het gaat over liefde die de romantische liefde overstijgt.

Iris Murdoch

Schaubroeck wil daar wat aan doen en wijst in een piepklein boekje op het werk van de Britse filosofe en schrijfster Iris Murdoch (1919-1999). Murdoch heeft wél nagedacht over de liefde en zet zich nadrukkelijk af tegen collega’s die menen dat over liefde niets te zeggen valt omdat die zich slechts zou afspelen in het innerlijk van mensen. Filosofen kunnen zich beter richten op zichtbare handelingen, zo luidt het adagium tot ver in de 20ste eeuw.

Murdoch denkt daar anders over. Aan handelingen gaat volgens haar iets essentieels vooraf. Ze maakt dat duidelijk aan de hand van een beroemd geworden voorbeeld over een schoonmoeder. Die heeft een hekel aan haar schoondochter. De vrouw van haar zoon is maar vulgair, onbeleefd en kinderachtig. Tenminste, in de ogen van de schoonmoeder. Maar dan neemt ze een besluit.

De schoonmoeder houdt haar mening nog eens tegen het licht en denkt bij zichzelf: misschien ben ik wel ouderwets, bevooroordeeld en bekrompen! En dan, op het tweede gezicht, blijkt de schoondochter niet vulgair, maar verfrissend eenvoudig. Niet onbeleefd, maar spontaan. Niet kinderachtig, maar jeugdig.

Kijk, zegt Murdoch, hier is iets wezenlijks veranderd. Weliswaar heeft de vrouw geen ‘handeling’ verricht, d.w.z. iets gedaan wat voor andere mensen te zien zou zijn, maar er is wél iets gebeurd in het innerlijk van de schoonmoeder. En ook dat kun je een handeling noemen. De vrouw, zo schrijft Murdoch, heeft haar eigen vooroordelen onderdrukt en heeft haar schoondochter nu eens door een liefdevolle bril bekeken.

Echt kijken

En daar hebben we de korte versie van het antwoord op de grote vraag aan het begin van dit stukje: ‘Wat is liefde?’ Liefde is een manier van echt kijken (‘really looking’, zegt Murdoch). Liefde is kijken zonder vooroordelen. We moeten als het ware onszelf en onze eigen belangen opzijschuiven om aandacht te geven aan de ander én daar consequenties aan verbinden. Als dat geen handeling is!

Liefde vereist een andere bril, een andere manier van denken, voorbij aan zichzelf. Als wij naar een ander kunnen kijken alsof we hem of haar zelf zijn, krijgen we het niet meer over ons hart die ander onheus te bejegenen. Dan zien we dat die vervelende buurvrouw, ondanks haar nukken, ook een moeder is, of die nare collega iemands echtgenoot. Er valt dus van hem of haar te houden.

Zo onbevooroordeeld kijken naar anderen, kunnen we niet zomaar. Murdoch wijst op het belang van een leven lang oefenen in het worden van betere, liefdevollere mensen. Niet om werkelijk de perfectie te bereiken (dat lukt toch niet), maar als streven, met humor, mildheid en zelfrelativering. Het maakt uit hoe je over iemand denkt en met welke woorden je vervolgens over die persoon praat.

Katrien Schaubroeck heeft de inzichten van Murdoch handzaam en vooral uiterst leesbaar opgeschreven in ‘Iris Murdoch. Een filosofie van de liefde’ (2020). Een kleinood vol mooie gedachten en zinnen om nog eens na te denken over liefde en hoe we liefdevollere mensen kunnen worden. Zoals deze alinea die het slot vormt van Schaubroecks essay:

[Murdoch schrijft:] ‘Het is zo overduidelijk een goede zaak om vreugde te putten uit bloemen en dieren, dat mensen die potplanten kopen voor hun huis en naar torenvalken kijken zelfs verbaasd zouden kunnen zijn over het idee dat deze dingen iets te maken hebben met deugdzaamheid.’ Belangeloos aandacht schenken aan wat de natuur te bieden heeft. Een ruiker bloemen kopen omdat men zo kan genieten van de kleuren en geuren in huis. Het zijn oefeningen in leren liefhebben, en dus oefeningen in morele zelfverbetering. Wie had gedacht dat het zo makkelijk kon zijn om goed te doen?’

Een filosofie van de liefde, p. 79

Aries van Meeteren

Katrien Schaubroeck, Iris Murdoch. Een filosofie van de liefde (Letterwerk 2020), 84 pag.