Rotterdam


Kerkjes verdwijnen, Religies vergaan: maar vrijzinnigheid blijft altijd bestaan

Vrijzinnigen (voorheen Modernen en NPB) zijn de meest mistige en mystieke zinzoekers van Nederland. De Rotterdamse tak werd een boom van een verhaal, met een piek in de vijftiger jaren. Haar wortels liggen in 1872. Die van Zuid, met eveneens illustere leden, voorgangsters en voorgangers, startte in 1919, nu alweer bijna honderd jaar geleden.

Wat begon als een beweging, is van vaste vormen een fluïdum geworden. Vrijzinnigheid laat zich per definitie lastig organiseren.

We willen immers en vrij en zinnig zijn. Daarom vinden we elkaar eerder in vragen dan in antwoorden…

Ivo de Jong

Mevrouw Mankes Zernike

Wie zich verwondert over het succes dat mevrouw Mankes Zernike had in de jaren 20 en 30 van de vorige eeuw. Gesproken over de bloei van de vrijzinnige afdeling NPB in die tijd, kan niet heen om de sociale werkelijkheid van die tijd en zeker niet om die in Rotterdam.

Tuindorp Vreewijk

Tuindorp Vreewijk is gebouwd in 1919 naar de ideeën uit die tijd dat de werkende klasse een betere woonsituatie verdiende dan de dichtslibbende binnensteden. Donkere trappenhuizen met drie generaties van een familie op de trap heeft voordelen maar ook ernstige nadelen. Met name voor de gezondheid. Het idee bij de bouw van Tuindorp Vreewijk was dat er arbeiders zouden kunnen wonen met licht en lucht rondom. Een tuin voor eigen plezier en ingericht naar de smaak van de gemiddelde Tuindorp bewoner. Het is nauwelijks voor te stellen dat er van meet af aan een tuinkeuring bestond. Een gevreesd instituut waarmee niet te sollen viel. Bloemkool verbouwen in een tuin in Vreewijk werd niet gewaardeerd. Voor zover bekend bestaat die tuinkeuring nog steeds.

Eerste bewoners

Wie waren de eerste bewoners in de jaren 20 en 30 in Tuindorp Vreewijk? Het betrof hier bewoners die werk hadden kunnen vinden in de bouw, de scheepsbouw in het bijzonder, in de handel en vele kleine en grotere bestuurlijke functies in de stad.

De vlucht naar de grote steden werd bovendien versterkt door het instorten van de verbouwing van meekrap: wortels die geraspt werden en waarvan de kleur blauw gebruikt werd voor het verven van de blauwe boerenkiel. De kleurstof raakt snel in onbruik door de opkomst en ontwikkeling van de blauwe kleurstof die de bekende denimblauwe stoffen opleverde in Amerika voor een fractie van de kostprijs in Europa. Veel boerenarbeiders uit Brabant en uit de noordelijke provincies Friesland en Groningen, kwamen naar Rotterdam omdat hier tenminste werk was.

Automatische kinderopvang

Er kwam nog eens bij dat er veel leegstand in de huizen van Vreewijk ontstond. De binnenstadbewoners uit de donkere trappenhuizen waren gewend aan de automatische kinderopvang op de trap door grootouders en andere familieleden. Die verviel in Tuindorp Vreewijk. Nog al wat gezinnen vertrokken om zich in andere binnensteden te vestigen vanwege de kosten voor kinderopvang. In de leeggekomen woningen vestigden zich met name het middenkader van het stadsbestuur: ambtenaren, politieagenten en beginnende zelfstandigen: aannemers, winkeliers en dergelijken.

Als we dan denken aan de vele voor wat betreft kerkelijke belangstelling ontwortelden uit Brabant en de Noordelijke provincies, dan moet het voor vele nieuwe Rotterdammers best moeilijk geweest zijn om een geestelijk thuis te vinden dat bij de nieuwe situatie aansloot.

Nieuwe Rotterdammers

Mijn ervaring was dat mevrouw Mankes de dilemma’s kende en precies wist wat de nieuwe Rotterdammers zochten op het gebied van een geestelijk tehuis. Waar ze vandaan kwamen en wat ze in de nieuwe situatie zochten. Meer vrijheid, meer overleg en inmenging. Minder regels en voorschriften. Anne Mankes, op de bres voor behoorlijk ingrijpende veranderingen zoals een vrouw in het ambt, doorzag de lokale problematiek en sloot aan bij de sociale werkelijkheid van de leden (deelnemers).

Ze organiseerde een enorm zangkoor: samen zingen is een van de meest bindende factoren in het kerkelijk leven, ze organiseerde kerkspelen, maar sprak zich minder uit over van oudsher gebruikelijke liturgische zekerheden. In het Jagershuis begon alles; hier heeft ze intrede gedaan. Er kwam teveel toeloop.. dus is men gaan bouwen aan “Het Nieuw Verbond”, het gebouw (zie boven) dat tot 1965 het thuis is gebleven van de Nederlandse Protestantenbond.

Wake-up call

Intussen is haar historische aansluiting bij de sociale werkelijkheid van die tijd voor onze generatie een wake-up call om ons ook te blijven verdiepen waarin mensen van nu zich ontworteld voelen, steun zoeken, willen deelnemen. Misschien kunnen generaties na ons zeggen: ze hebben in elk geval begrepen waardoor mevrouw Mankes werd geïnspireerd.

Nu zien we als onze opgave de vertaling van haar bevindingen naar de huidige situatie. Ons werken met senioren probeert daar een voorbeeld van te zijn.

Martine Pothuis