Recensie: Ai Weiwei

Zijn megalomane projecten: ik liep er met een boog omheen en ergerde me aan de foto van zijn middelvinger voor het Tienanmen plein of de Eifeltoren.

Maar nu lees ik grote woorden als “De belangrijkste kunstenaar van deze tijd”, en dat juist hij het Olympisch stadion (“Het vogelnest”) in Beijing bedacht heeft. In de discussie of China de Olympische idealen belijdt, valt de naam van Ai Weiwei regelmatig. Dan lees ik over de grote installatie ‘thinline’. Ai Weiwei tekende in 2017 een 7 kilometer lange lichtgevende lijn door Amsterdam. Hij stelt grenzen ter discussie: “Wie bepaalt grenzen en wie beheerst ze? Beschermt een grens of sluit hij uit?”

Autobiografie

De kans om Weiwei beter te leren kennen kwam in oktober toen zijn autobiografie uitkwam. Vanaf de eerste bladzij was ik gepakt en bleef dat alle 460 pagina’s. Daarna ben ik interviews (College Tour) en documentaires gaan kijken en mijn bewondering voor zijn bewogenheid neemt nog altijd toe. Het boek is prachtig geschreven, vervalt nergens in klagen en weet de absurditeit en de arrogantie van macht die er op uit is zichzelf te bestendigen feilloos te illustreren.

Ai Weiwei is een jaar jonger dan ik (1957) en groeide op in het moeilijke China van Mao. Weiwei ’s vader was Ai Qing; naar gelang de politieke wind de beroemdste (vriend van Mao en van Pablo Neruda) of meest verguisde (rechts element, vijand van het volk) Chinese dichters. Ai Qing heeft vanwege zijn meningsuitingen meer dan de helft van zijn leven in detentie en verbanning doorgebracht. De helft daarvan was zoon Weiwei bij zijn vader. Toen zich de mogelijkheid van vluchten voordeed in de vorm van een studiebeurs, vertrok zoon Weiwei als twintigjarige nihilist naar New York. Daar blijkt dichter Alan Ginzberg gedichten van zijn vader uit het hoofd te kennen. Weiwei’s belangstelling en respect voor zijn vader groeide.

Op 4 juni 1989 wordt het Tienanmen protest kapotgeslagen. In China is daar nu geen letter meer over te vinden; de Chinese overheid bepaalt het internetverkeer (ook het woordpaar “Ai Weiwei” bestaat nu niet meer). Omdat er vrienden verdwenen keert Weiwei terug naar Tienanmen. Zo begint zijn kunstenaarschap: als activist, als zoon van de beroemde vader, als mens die van vader op zoon ondervond waar terreur toe in staat is – en wat vrijheid betekent. Soms werd ook Weiwei geroemd, dan weer berucht via lastercampagnes met valse aanklachten. De aanvaringen met de overheid (ik denk aan The Matrix) werden steeds heftiger. Weiwei blijkt gesneden uit buigbaar, maar onbreekbaar hout. Hij werd almaar scherper, creatiever en gevaarlijker voor de staat.

De aardbeving

In 2008 was de aardbeving in Sichuan waarbij 80.000 mensen “uit het leven verdwenen”. Weiwei en zijn team legden bloot hoe ondeugdelijk staatsscholen en universiteiten gebouwd worden. Hij vertrekt naar het gebied, ziet rugzakjes van overleden kinderen, spreekt hopeloze ouders, verzamelt namen en foto’s. Met zijn team probeert hij via officiële en openbare vragen opheldering te krijgen en druk uit te oefenen op de regering. Antwoorden komen er niet; arrestaties wel. Na een jaar zijn de namen van 5219 kinderen bekend. De kinderen hadden een graf met een nummer; ouders mogen er geen naam opzetten. Het internetblog dat Weiwei dagelijks bijhoudt wordt overal gelezen. Hij werd symbool van onbevreesd verzet tegen corruptie en ondoorzichtigheid.

In 2009 bekleedt Weiwei de gevel van het (door Hitler gebouwde) Haus der Kunst in München met 9000 rugzakken. Naam van het project: Herinnering, Remembrance. Deze rugtasjes vormen samen in het Chinees de hartenkreet van een moeder: “Yang Xiaowang was een gelukkig kind tot haar zevende en ik wil dat de wereld dit weet.” Was dit internationaal een doorbraak, in China kwam het erop neer dat hij monddood werd gemaakt, huisarrest kreeg met overal bewakingscamera’s, werd afgesloten van internettoegang en aangeklaagd werd voor belastingontduiking. Uiteindelijk verdwijnt hij drie maanden in de gevangenis. En zo is Weiwei wereldberoemd geworden. Hij heeft dit allemaal kundig, keurig en met humor verwoord in zijn boek.

“Een autoritaire staat als die in China kan niet overleven wanneer het vragen moet beantwoorden. Zodra de waarheid achterhaald wordt, betekent dat hun einde. Ze begonnen mij te beschouwen als de gevaarlijkste mens in China. Zij hebben van mij de artiest en activist gemaakt die ik geworden ben.”

Weiwei vertrok na vijf jaar pesterijen. In China is vanzelfsprekend nog niets veranderd.

Het is ook geen gevecht tegen China alleen dat Weiwei voert. Hij zocht contact met andere klokkenluiders (Edward Snowdon, Chelsea Manning). Een van zijn laatste kunstwerken is een 70 meter lange rubberboot met 258 gezichtsloze vluchtelingen.

De keizer heeft geen kleren aan

Waarom vind ik dat we dit boek zouden moeten lezen?

Het heeft me flink bij de kladden genomen. Ik herken in Ai Weiwei andere mensen die uit mensenliefde op zoek naar waarheid zijn gegaan: Socrates, Gandhi, Jezus. Het was niet eens hun bedoeling de onwil en het onvermogen van de machthebbers aan te pakken. Een mens wordt profeet (doorzieners), tegen wil en dank.

Ai Weiwei is een kompas en het geweten van deze tijd.

Ivo de Jong
voorganger Brielle, Rotterdam, Schiedam en Woubrugge