Recensie: Boven is onder ons

Boven is onder ons – en nu?

Rick Benjamins heeft een intrigerend boek geschreven. Alleen al de titel fascineert: ‘Boven is onder ons. Denken over God na God’. En dan de afbeelding op de omslag! We zien een zwart vierkant en een rood vierkant tegen een grijzige achtergrond. Hoewel? Zijn het wel vierkanten? En in wat voor merkwaardige relatie staan de vierkanten eigenlijk?

We kijken naar werk van de Pools-Oekraïense kunstenaar Kazimir Malevitsj (1879-1935). Het staat bekend onder de naam ‘Zwart vierkant en rood vierkant’, maar zelf gaf Malevitsj het doek de titel ‘Schilderkundige realisatie van jongen met plunjezak. Kleurenmassa’s in vier dimensies.’ Een jongen met een plunjezak? Kleurenmassa’s? Vier dimensies?

Malevitsj maakte het schilderij in 1915. Hij was in die jaren bijna koortsachtig op zoek naar een nieuwe manier om zich uit te drukken. Hij probeerde onder meer het impressionisme, expressionisme en kubisme. Uiteindelijk schoof hij op naar volledig abstracte kunst en noemde dat suprematisme.

Vierde dimensie

Waar het Malevitsj met zijn suprematisme om ging was om hoger, dieper, verder te kijken dan de zichtbare buitenkant van de dingen. Daarnaar verwijst ook het begrip ‘vierde dimensie’ uit de titel van het doek: een dimensie voorbij lengte, breedte en diepte, dus voorbij alle herkenbare vormen. Malevitsj was op zoek naar de oneindigheid.

En daarmee is de omslag van Benjamins’ boek al meteen een prima verbeelding van wat hij wil doen in ‘Boven is onder ons’. De hoogleraar vrijzinnige theologie aan de Protestantse Theologische Universiteit denkt na over God na God. Hij zoekt als het ware de kern, het wezen van God, voorbij alle voorstellingen die we de eeuwen door van God hebben gemaakt.

Dat is een spannend uitgangspunt. Want we zeggen in de vrijzinnigheid vaak wel dat we niet langer geloven in een God als the man(!) with the masterplan, die boven ons troont in een hemelse werkelijkheid en daar alle touwtjes strak in handen houdt. Maar hoe kunnen we God dan nog wel zien?

Net als bij Malevitsj is het resultaat van die zoektocht tamelijk abstract. God verandert bij Benjamins van een ‘God van daarboven’ in een woord voor de ervaring dat er meer is dan wij zien. God schuilt niet langer in een werkelijkheidbuiten de onze, maar in een anders zien van de werkelijkheid waarin wij leven.

Kuitert

‘Boven’ is dus ‘onder ons’ in het omdenken van Benjamins. De beeldspraak is een knipoog naar de bekende woorden van de gereformeerde theoloog Harry Kuitert: “Alles spreken over boven komt van beneden, ook het spreken dat beweert van boven te komen.”

Kuitert schreef dit al in 1974, maar hij bereikte er pas in 1992 de gereformeerde goegemeente mee toen hij zijn Algemeen Betwijfeld Christelijk Geloof uitbracht. Dat boek liet een bom afgaan in de kerk. Velen meenden dat Kuitert afrekende met ‘boven’, maar hij nam alleen ons spreken erover op de korrel. ‘Boven’ liet hij juist in stand, als macht tegenover de mens.

Voor Benjamins staan boven en beneden niet tegenover elkaar. Boven kan onder ons aanwezig zijn en stem krijgen in ons, schrijft hij. Vóór Kuitert was dat allang gesneden koek voor moderne filosofen. Die komen aan bod in het tweede deel van ‘Boven is onder ons’. Denk aan Descartes, Spinoza, Hume, Kant, Schleiermacher, maar vooral Hegel en Heidegger.

Taai

Hier wordt ‘Boven is onder ons’ wat taai. Ik snap dat het voor een goed verstaan van hedendaagse denkers nodig kan zijn om kennis te nemen van hun voorgangers, maar van mij had dit deel een stuk korter gemogen. Mensen lezen het boek m.i. vooral om te worden bijgepraat over de nieuwste theologische denkbeelden. Daarin ligt ook de grote meerwaarde van Benjamins’ boek.

Gelukkig is Benjamins het meest op dreef in het derde deel over denkers die net als Kuitert vaarwel hebben gezegd tegen een persoonlijk God, maar die God niet zien als wezen dat los staat van ‘beneden’, dus van onszelf. Van elke besproken theoloog of filosoof wordt het denken in tamelijk heldere bewoordingen in de verf gezet. Dat is fijn, zeker omdat hun werk nog nauwelijks in het Nederlands beschikbaar is.

Aan bod komen theologen die God vooral als een manier zien waarmee mensen zichzelf en de wereld proberen te duiden (Ulrich Barth, Jörg Lauster en Hartmut von Sass), deconstructivisten die zeggen: er is geen God, er is alleen openheid (Frits de Lange, Carl Raschke, Thomas Altizer, Slavoj Žižek, Jean-Luc Nancy en Giorgio Agamben) en constructieve theologen als Richard Kearney, John Caputo en Catherine Keller.

Benjamins gaat vooral bij die laatsten voor anker in zijn denken over God na God. God is bij hen een gever van mogelijkheden (Kearney), een ander woord voor ‘misschien’ dat ons onrustig maakt en ons aanzet om in beweging te komen (Caputo) of de optelsom van alle relaties waaruit onze wereld is opgebouwd en waarvan wij deel uitmaken (Keller).

‘God means trouble’

Denken over God na God is denken voorbij de grote woorden. Dat is misschien wel het meest radicaal uitgewerkt bij Caputo. Van God als opperrechter blijft alleen nog God als ‘roep’ over. “God does not exist, God insists”, schrijft Caputo ergens (‘God bestaat niet, maar dringt aan’). Daarmee is God niet onschuldig. De roep die ons ertoe kan brengen om de wereld een beetje mooier te maken biedt geen enkele garantie op succes. “God means trouble”, stelt Caputo dan ook vast.

‘Boven is onder ons’ is een veeleisend boek, erkent Benjamins. Het is ook bewust beperkt in zijn opzet, want het wil alleen denken over God na God. Het gaat niet over mystieke ervaringen, levenskeuzes of het persoonlijk geloofsleven. Maar aan de hand van alle besproken theorieën kunnen lezers wel zelf gaan sprokkelen. Er valt voor wie van (stevig) denken houdt genoeg te ontdekken.

Wel ben ik na het lezen van ‘Boven is onder ons’ toe aan een boek waarin het denken over God na God een vertaling krijgt in meer alledaags spreken over wat we aan moeten met een insisterende God. Een boek dat, net als Malevitsj in zijn latere meer figuratieve werk, vanuit de abstractie verder zoekt naar nieuwe taal om van betekenis te blijven in een veranderende wereld.

Aries van Meeteren
voorganger Hardinxveld/Giessendam

Rick Benjamins, Boven is onder ons. Denken over God na God (Uitgeverij Skandalon 2022), 288 p.