Troost – Als licht in donkere tijden

Het boek van Michael Ignatieff is (“misschien wel”) het beste dat ik verleden jaar voor ogen kreeg. “Kreeg”, want ik kreeg het van een vriend die in diepe rouw verkeert. Hij had het op zijn beurt weer gekregen van een vriendin, maar er helemaal NIETS aan gehad: “het boek ergerde me alleen maar”.

Het boek van Michael Ignatieff blijkt de geschiedenis van wat de mensen door de millennia heen troost gegeven heeft. Het gaat over troost: troosten zelf doet het niet. Ignatieff’s boek heb ik bij mijn vriend geruild voor Marjoleine de Vos’ “En steeds is er alles”.

Daar had hij wel wat aan.

Troost! Op het pakje pijptabak van die naam zie je een welgesteld burger die een man in een schandblok een trekje van zijn pijp geeft. Helpt dat? Onze overheid raadt het ernstig af…

Troost is niet in staat gemis weg te nemen. Wanneer een brug is verwoest, kan hoogstens helpen de kloof even iets minder diep te maken. Troost kan de weg omleiden (lijden), door het delen van de pijn, of door mee te leven (laatste hoofdstuk gaat over hospices).

Michael Ignatieff is een belangrijk denker op het gebied van mensenrechten, nationalisme, ethische bewustzijn en internationale conflicten. Momenteel is Ignatieff voorzitter en President van de Central European University in Budapest: een baken voor democratische waarden in Centraal-Europa. Hij heeft de wereld afgereisd als correspondent voor de grote kranten en probeert te begrijpen wat mensen (politici, legerleiders, kunstenaars, gewone mensen) drijft. En hij schrijft prachtig.

Het was een grote verrassing dat hij in 2017 werd gevraagd om een inleiding te geven tijdens het psalmenfestival in Utrecht. Hoe zouden de eeuwenoude psalmen ons vandaag de dag kunnen inspireren om na te denken over complexe actuele kwesties zoals de wereldwijde vluchtelingencrisis of de onzekere toekomst van Europa? Deze vraag stond centraal tijdens het 150 Psalms premièreweekend in TivoliVredenburg Utrecht waarvoor De Balie, het Nederlands Kamerkoor, Festival Oude Muziek en Creative Court de handen ineensloegen. Vier wereldberoemde koren – The Tallis Scholars, Trinity Wall Street Choir, het Noors Solistenkoor en het Nederlands Kamerkoor, die samen alle 150 psalmen opvoerden van 150 verschillende componisten uit 1000 jaar koormuziek.

Wanneer we een naaste kwijtraken, wanneer we geconfronteerd worden met verlies, gaan we op zoek naar troost. Ooit boden priesters ons de woorden waarin we hoop en verlichting vonden. Maar tegenwoordig lijkt die taal niet meer aan te slaan. De plekken waar onze voorouders op verhaal kwamen om een zin te vinden – kerken, synagoges, tempels – raken leeg.

Sinds de zestiende eeuw zoekt de westerse wereld zijn verlichting steeds meer bij wetenschap, ideologie en therapie. Ignatieff gaat chronologisch langs bij een overvloed aan filosofen, schrijvers, beeldend kunstenaars en componisten. Van Psalmteksten en Job tot Albert Camus, Anna Achmatova en Primo Levi. Hij tracht te laten zien waar zij in hun tijd de troost en de moed vandaan haalden om veerkrachtig te zijn in moeilijke periodes.

“Troost – als licht in donkere tijden” spiegelt de verhalen van deze moedige mensen aan de wereld van nu. Michael Ignatieff laat ons op levendige wijze zien dat we onze traditie van hoop kunnen laten herleven om angst en onzekerheid het hoofd te bieden in de wisselvallige eenentwintigste eeuw.

 ‘Troost gaat over de vraag waarom het leven is zoals het is en waarom we door moeten gaan’ (definitie van de schrijver). Troost had – en heeft? – met (gedeeltelijke) aanvaarding te maken.

Van elk van die categorieën worden ook voorbeelden besproken zoals de brieven van Paulus, Marcus Aurelius’ Overpeinzingen, Michel de Montaigne, het communistisch manifest en een toespraak van Abraham Lincoln, tot Anna Achmatova, Primo Levi en Albert Camus aan toe.

Voordat ik aan een boek begin lees ik flap, de eerste en de laatste bladzij. De schrijver kende ik van de politiek. Wat heeft hij nou te vertellen over psalmen? Die zijn belangrijk voor mij, daar kan hij beter afblijven. Maar toen ik op de laatste bladzijde las dat hij op bezoek was gegaan bij Czeslav Milosz en een paar van ook mijn favoriete gedichten aanhaalde, was ik bereid het boek te lezen dat door mijn vriend als irrelevant was afgekeurd.

Ik schrijf dit in 2024. In retrospect, ik heb tamelijk veel gelezen dat jaar, werd “Troost” mijn “boek van het jaar” 2023. Het boek bleek aanleiding om een aantal essays van 16^e-eeuwer Michel de Montaigne (erg in, tegenwoordig) te gaan lezen. Om Mahler met nieuwe oren te horen. Om onbekende zettingen van psalmen te beluisteren, en Camus wat beter te snappen.

En om nog meer verzamelde gedichten van Milosz aan te schaffen.

Ivo de Jong, emeritus

Michael Ignatieff – Troost. Als licht in donkere tijden. Vertaald uit het Engels door Nannie de Nijs Bik-Plasman en Pon Ruiter. Cossee, Amsterdam. 320 blz. € 27,50.

Als auteur van meer dan vijftien boeken waaronder The Lesser Evil: Political Ethics in an Age of Terror (2004) en Isaiah Berlin: A Life (1998) en talloze artikelen voor o.a. The Guardian, The New Yorker enThe New York Times, is hij een zeer gerenommeerd denker op het gebied van mensenrechten, nationalisme, ethisch bewustzijn en internationale conflicten. Tussen 2006 en 2011 was hij de liberale oppositieleider in het Canadees parlement en bovendien de wegbereider voor de huidige premier Justin Trudeau.