Linda Woodhead: Vrijzinnigheid is een hardline religie

Maak kennis met haar vrijzinnig gedachtegoed

Interview door Lisette Thooft
(Dit interview hebben wij met toestemming overgenomen van www.nieuwwij.nl)

Hoogleraar Godsdienstsociologie in Lancaster, Linda Woodhead, houdt zich wetenschappelijk bezig met allerlei vormen van religie, en ze heeft zelf ook een brandend ideaal: liberal religion – misschien het best te vertalen als vrijzinnigheid. Linda ziet emotie als een betere ingang om religie te bestuderen dan geloof. Emoties, daarin worden we opgevoed. En dat kan beter.

In haar boek A Sociology of Religious Emotion stelt Linda Woodhead vast dat er niet zoiets bestaat als een ‘religieuze emotie’. Alle emoties zijn sociale constructen, volgens haar.

Bestaat er dan niet zoiets als heilig ontzag, eerbied, vroeger wel ‘de vreze Gods’ genoemd?

“Ja, maar dat voelen niet-religieuze mensen ook wel eens. Als je kijkt naar een landschap kun je dezelfde ontzag en eerbied voelen als wanneer je kijkt naar een beeld van Christus.”

Maar als ik me door een zonsondergang of een sterrenhemel overweldigd voel, is dat toch eigenlijk ook een religieuze emotie?

“Oké, als je stelt dat religie betekent: opgaan in iets dat groter is dan jezelf. Wat wij zeggen, is dat je emotie veel serieuzer moet nemen als het om religie gaat. De meeste mensen zien religies als geloofssystemen, maar geloof alleen motiveert mensen niet om de dingen te produceren die religies voortbrengen: nieuwe wereldvisies, ten goede of ten kwade. Dus laten we dat verwaarloosde stuk van religie eens beter bekijken.”

Kun je emoties voorschrijven, manipuleren of verbieden?
“Dat gebeurt voortdurend. Elke ouder probeert de emoties van zijn kind te vormen. We zijn voortdurend bezig onze gevoeligheden te beschaven. Ook school en universiteit leren ons wat passende emoties zijn.”

Is gevoel dan niet iets wat spontaan in je op komt?
“Nee, gevoel is gecultiveerd. Mannen en vrouwen voelen andere gevoelens, omdat ze die hebben geleerd. Vrouwen huilen makkelijker en worden minder snel boos, omdat dat meer geaccepteerd is voor vrouwen. Neem Kerstmis: we gebruiken opzettelijk speciale muziek, kaarsen, allerlei requisieten om de gevoelens die we willen cultiveren, op te wekken. Kerst gaat over warme gevoelens voor je familie, liefde, gulheid, enzovoort. Elke cultuur heeft zijn eigen emoties. Ga naar India en je zult verrast zijn door de emoties die mensen daar uiten, heel andere dan die in Nederland gewoon zijn. We denken dat emoties spontaan komen, maar we zijn erin opgevoed.
In ons boek geven we tools om emoties te bekijken. Wat is het repertoire aan emoties dat een bepaald persoon is toegestaan? We moeten veel verfijnder kijken naar religie, op het gebied van emoties.”

Waarom zijn sommige atheïsten zoals Richard Dawkins, auteur van God als misvatting, zo boos op religie?
“Ik zou zeggen dat mensen boos worden als ze zich bedreigd voelen; als ze voelen dat iets wat zij heilig achten, door anderen geweld wordt aangedaan. Dawkins gelooft dat zijn manier van wetenschap bedrijven heilig is en dat religieuze mensen die ondermijnen. Daarom wordt hij boos.”

Is wetenschap dan ook een vorm van religie?
“Je kunt een religieuze houding hebben tegenover de wetenschap en ik denk dat Dawkins die heeft. De wetenschap is zijn hoogste waarde.”

Dus is hij een fundamentalist?
“Een fundamentalist probeert religie te reduceren tot een eenvoudig geloofssysteem en ik denk niet dat Dawkins dat doet met wetenschap. Maar hij is wel een exclusivist, hij denkt dat hij de enige route naar de waarheid kent. En hij heeft geen ruimte voor andere routes naar waarheid, schoonheid en goedheid. Fundamentalisten geloven dat zij het enige directe lijntje hebben naar het goede en het ware. Dat is een gewelddadige positie, want dan moet je dus alles wat andere mensen geloven vernietigen – dat is vals en onwaar. En je moet hen tot de waarheid leiden die jij alleen kent.”

Fundamentalisten zoals IS lijken exclusief te kiezen voor negatieve emoties…
“Nee, het zijn idealisten; ze kiezen voor iets waar ze van houden en wat ze zien als zeer goed. Zij geloven dat een kalifaat, geleid volgens de juiste regels, een perfecte en fantastische maatschappij zou opleveren. Daaraan wijden ze zich en ze willen dat de hele wereld dat ziet. Ze spelen in op het gevoel van verontwaardiging over wat de islam wordt aangedaan.
Idealisme is veel gevaarlijker dan cynisme! Want ze willen dat je deel wordt van hun utopie.”

Hoe ziet u dan de opkomst van nationalistische bewegingen zoals Pegida?
“Ik zou vragen: wat zijn de positieve waarden die zij verdedigen? Welke symbolen gebruiken ze, hoe komen ze samen en hoe voeden ze de emoties van hun aanhangers? Zijn ze bang? Misschien is hun sociale positie wankel, zijn het mannen die voelen dat mannelijkheid niet gerespecteerd wordt, of middenklasse mensen die voelen dat ze hun positie in de maatschappij aan het verliezen zijn. En dan geven ze de schuld aan een groepering, die het symbool wordt voor hun angsten. Ze denken dat ze van hun angst afkomen als ze die groepering kwijtraken.
Zo zie je dat emotie een nuttige ingang kan zijn om over dit soort bewegingen te denken.”

Moeten mensen dan leren om naar binnen te kijken, naar hun eigen gevoelens?
“Niet alleen. Je kunt ook kijken naar symbolen die ze gebruiken – is dat een swastika? Een vlag? Muziek? Emoties worden in de buitenwereld gecultiveerd. Een groep vormen waarin je je krachtig voelt, is een manier om van je angst af te komen.”

Maar als die groep agressief is ten opzichte van een bepaalde religie wordt het wel een probleem.
“Kijk naar de angsten: zijn die reëel of irreëel? Misschien is de angst reëel, omdat hun positie wordt bedreigd, en dan is er misschien wel een sociaal of politiek antwoord nodig. Je moet begrijpen wat er speelt.”

En wat kunnen we jonge mensen vertellen die deel willen uitmaken van IS?
“We moeten jongeren vanaf het begin beter inlichten. We moeten ze vertellen wat voor ons de waarheid is en waar zij de fout ingaan. Hun interpretatie van de geschiedenis is onjuist, hun manier van kijken naar de staat klopt niet, het verhaal dat ze elkaar vertellen over de islam die door de hele niet-islamitische wereld bedreigd wordt, is fout. Enzovoort.
Ik denk wel dat er iets mis is met ons onderwijssysteem, als het niet verhindert dat jonge mensen dit soort dingen gaan geloven. Ze begrijpen kennelijk niet de waarde van de liberale democratie, waarvoor zo lang is gevochten.”

De liberale democratie heeft ons veel vrijheid en welvaart opgeleverd, maar niets heiligs…
“Ja, dat is een sterk punt. We hebben geen symbolische representatie ervan, geen rituelen. Hoewel stemmen een soort ritueel is. In de VS is democratie bijna een religie; er zijn daar veel rituelen en ceremonies en er is een diepe liefde voor vrijheid en democratie die we hier in Europa niet kennen. Misschien omdat wij onze strijd al zo lang geleden hebben gestreden. Misschien moet die wel opnieuw worden bevochten.”

Maar ook in de VS werkt de democratie niet echt; er is zoveel onrecht en ongelijkheid.
“Dat is waarom zoveel jonge mensen een andere samenleving proberen te vormen, niet alleen de IS. Je kunt wel stellen dat de liberale democratie niet het Koninkrijk Gods is. Het is alleen maar een sociaal-politiek raamwerk en het zal nooit alle gebieden van je leven vervullen. Maar het is wel het raamwerk waarbinnen mensen hun eigen visie kunnen realiseren. Ik ben liberaal en ik zeg: laat deze basisstructuur intact, want het geeft ons de vrijheid om een eigen visie te hebben.”

In uw boek The Spiritual Revolution wordt het vooroordeel ontkracht dat de nieuwe spiritualiteit egocentrisch zou zijn.
“We hebben veel kritiek op dat boek gekregen. Mensen zeiden: spiritualiteit is geen religie… en alle new age spiritualiteit is egocentrische navelstaarderij. Maar dat klopt van geen kant. Er is inmiddels veel meer onderzoek gedaan en het staat zonder meer vast dat mensen die met spiritualiteit bezig zijn, vaker stemmen, meer maatschappelijk bewust zijn, meer verbinding voelen met anderen, met het milieu, met de natuur, enzovoort. Op al die gebieden zijn ze minder egoïstisch dan andere groeperingen.
Ik denk dat die kritiek deels voortkwam uit het feit dat vrouwen zo prominent aanwezig zijn in de nieuwe spiritualiteit. Mannen voelen zich bedreigd.
Ik vind het een zeer interessante beweging: creatief, emotioneel intelligent, hoopgevend. Het helpt mensen met hun fysieke en emotionele problemen en het gaat allemaal over het vormen van een nieuwe verbinding tussen mensen en de natuur. Ik kan goed begrijpen waarom het aantrekkelijker is dan de traditionele religies: die hebben in veel opzichten de aansluiting gemist met de behoeften van onze maatschappij en van de hele aarde, op dit moment. En je ziet dan ook dat kerken in rap tempo mensen verliezen.”

Wat er overblijft van de traditionele godsdiensten, radicaliseert.
“Ja, ze komen lijnrecht tegenover het liberalisme te staan – tegen de rechten van vrouwen, homo’s en kinderen. Ze worden patriarchaler en ze verliezen hun vrijzinnige vleugels. Daarom zijn er ook steeds meer jonge mensen die zeggen dat ze geen godsdienst hebben, want de traditionele godsdiensten schrikken hen af. Ze zien alle godsdienst als star en slecht.”

Is er nog wel een toekomst voor godsdienst, of zijn we over vijftig jaar allemaal spiritueel?
“Er is altijd een toekomst. Dit is een interessante tijd. Vroeger werd religie bewaakt door de kerkelijke ambten, maar nu doen mensen het zelf. Neem de nieuwe Nederlandse gewoonten om met Allerzielen naar begraafplaatsen te gaan en kaarsen aan te steken. Die mensen doen het oude katholieke geloof dat de zielen van overledenen op deze dag dichtbij ons zijn, herleven. Dat doen ze zonder dat er priesters aan te pas komen.
Het is ook tragisch. We hebben een prachtig christelijk erfgoed. Dat zullen we ook niet kwijtraken – mensen gaan het zelf herontdekken, op hun eigen manier, buiten de instituties. Maar het is doodzonde dat de kerken die aansluiting met hun eigen rijkdom niet kunnen maken.
De islam doet in Europa ook allerlei interessante dingen. Het is een bron van kracht voor vrouwen om hun eigen identiteit te vormen.”

Is liberalisme, of vrijzinnigheid, dan de weg voorwaarts?
“Alle religie moet compatible zijn met vrijheid. Zodra mensen binnen een religie niet het recht hebben om zelf te kiezen hoe ze zich gedragen, zich kleden en wat ze geloven, is het geen liberale religie.
We moeten daar veel intelligenter mee omgaan. Seculariteit is niet goed genoeg, want dat veroordeelt alle religie en maakt geen onderscheid tussen positieve en negatieve vormen van religie. Het is nu te zwart-wit. Aan de ene kant heb je mensen die elke religie bestaansrecht geven; aan de andere kant mensen die elke religie willen uitbannen. Dat is primitief. We moeten vormen van religie die de vrijheid respecteren ondersteunen, en voorzichtig zijn met vormen die dat niet doen. En aan de kaak stellen wat die feitelijk doen.
Dat is mijn boodschap: religie moet je monitoren. Je moet het beter begrijpen en er duidelijker over zijn. En niet denken dat het vanzelf verdwijnt, want dat doet het niet. En we moeten helderder zijn over wat er heilig is in ons eigen geloof.”

Heilig, dat lijkt me een combinatie van vrijheid en liefde. Dat zou betekenen: ik ben vrij en jij mag van mij ook vrij zijn.
“Waar de liberale religie of vrijzinnigheid gefaald heeft, is dat er aan jonge mensen een leugen is verkocht. Die leugen is dat alleen fundamentalisten aan echte religie doen. Liberale religie, die stelt dat God liefde is, en compassie en genade, en dat je moet leren leven in liefde, is het allermoeilijkste wat er bestaat om na te leven. Dat is pas echte hardline religie! Liefhebben en fatsoenlijk leven is echt veel moeilijker dan haten en moorden en anderen verachten.
Die boodschap zijn we vergeten. Niet helemaal, want een hoop mensen proberen nieuwe vormen van het heilige te vinden in hun eigen leven. Maar we zouden ons veel krachtiger moeten opstellen in dat geloof, dat vrijheid en liefde harde waarden zijn en dat we die moeten beschermen. We kunnen er niet van uitgaan dat het iets ‘natuurlijks’ is, en dat iedereen plotseling zal zien dat dit de waarheid is.”

Lisette Thooft is journalist. Voor meer informatie: www.lisettethooft.nl

Over Linda Woodhead
Linda Woodhead is hoogleraar Godsdienstsociologie aan Lancaster University (UK). Haar werk richt zich met name op religieuze veranderingen in moderne samenlevingen en de daaraan verbonden sociale en politieke implicaties. Ze schreef zowel over het christendom als over spiritualiteit, neo-hindoeïsme en de islam in Europa. Bekende boeken van haar hand zijn o.a. Everyday Lived Islam in Europe (2013), Religion and Change in Modern Britain (2012), A Sociology of Religious Emotion (2011), The Spiritual Revolution (2005), en A Very Short Introduction to Christianity (2004).

Wilt u meer informatie over Vrijzinnigheid, leest u dan het interview van Laurens ten Kate