Ouder worden in een vrijzinnige tijd

Op 7 oktober jl. hield de Stichting Seniorenhuisvesting ‘Zuid-Veluwe’ een minisymposium ter gelegenheid van het afscheid van Marieke de Vries-Hofman als voorzitter. Als spreker trad op Prof. Dr. Laurens ten Kate, bijzonder hoogleraar Vrijzinnige Religiositeit en Humanisme aan de Universiteit voor Humanistiek. De totstandkoming van deze leerstoel heeft zich als een rode draad door de bestuursperiode van Marieke geweven. Het minisymposium in de Aleidahof te Bennekom was dus een uiterst toepasselijk afscheidscadeau aan Marieke waarvan genodigden en geïnteresseerden konden meegenieten.

Vrijzinnige tijd

Uit de titel van de lezing spreekt een opvatting van ‘vrijzinnigheid’ waarin deze uitstijgt boven hetgeen in het algemeen met ‘vrijzinnigheid’ aangeduid wordt. We leven in een ‘vrijzinnige tijd’: de tijd van de voor-gegeven waarheden en vaste antwoorden op vaste vragen is voorbij. ‘Vrijzinnigheid’ is een condition humaine geworden. Het is een existentialistisch gekleurd geluid: de tijd van de grote verhalen (overtuigingen en ideologieën) ligt achter ons. De ‘essentie’ gaat niet meer vooraf aan de ‘existentie’, eerst is er het naakte bestaan, pas dan komen ‘essenties’ in beeld.

Zin-zoeker

Het is aan de mens om zin te zoeken, zin te scheppen. Het existentialisme mondde nog wel eens uit in nihilisme, de mens als eenzaam in zijn bestaan geworpen, maar hiervan is bij ten Kate geen sprake. Het is vrijzinnigheid die ons als mensen verbindt: als zin-zoeker sta ik er alleen voor maar dit onderscheidt me niet van anderen. Integendeel: als zin-zoekers zijn we verbonden in dezelfde opdracht, niet langer gescheiden door ideologische muren. Een interessante paradox doet zich voor: “hoe kan ik ‘uit het niets’ een zin-fundament voor mijzelf maken of vinden zonder dat ik me kan beroepen op een voor-gegeven waarheid?” Ten Kate liet op aansprekende wijze zien dat de ‘zin-zoeker’ niet ‘uit het niets’ hoeft te putten. Er is de menselijke verbeelding, een bij uitstek zin-scheppende kracht waarbij dit scheppen niet opgevat hoeft te worden als 100% eigen productie.

Levende traditie

Grondstof van verbeelding is zeker ook de levende traditie. Zoals een kunstenaar steeds weer opnieuw in dialoog gaat met de wereld, nieuwe vormen creëert waarin het voorgaande op één of andere wijze resoneert, zo creëert of vindt de ‘zin-zoeker’ steeds weer opnieuw hoop, troost, uitdaging of visioen, kortom ‘zin’. Het is een misvatting dat de moderne zin-zoeker wars zou moeten zijn van alles wat naar traditie riekt. Niet voor niets hebben woorden als ‘ziel’, ‘openbaring’ en ‘hemel’ de tand des tijds overleefd. Er is alleen wel een speelse geest met verbeeldingskracht voor nodig om deze woorden nieuw leven in te blazen in plaats van ze af te serveren als gestolde geloofsfossielen. Er mag gerust nieuwe wijn in oude zakken!

Ouder wordende mens

In zijn lezing legde Laurens ten Kate de focus op de ouder wordende mens in de context van een vrijzinnige tijd. Het is een verademing om het genuanceerde verhaal van ten Kate te beluisteren in een tijd waarin jeugdigheid, productiviteit en consumptie tot belangrijke normen verheven zijn.  In de Westerse cultuur horen we niet vaak meer praten over de specifieke kracht van de oudere mens. De oudere mens is ‘zin-zoeker par excellence’: er is een rijke ondergrond van levenservaring, een eigen mix van zingeving, er is ervaring van verlies en rouw.

Levenswijsheid die bij een ieder een heel eigen kleur aanneemt: hoe ouder, hoe unieker. De oudere mens heeft (in veel gevallen) conformisme en modegedrag achter zich gelaten en is geïndividualiseerd. Zoals het oudere lichaam getekend is door het leven, zo is dat ook het geval met het taalgebruik, gewoontes, denkwereld en voorkeuren.  Mooi was in dit verband een verwijzing naar het beleid van de Stichting Seniorenhuisvesting ‘Zuid-Veluwe’: in plaats van te focussen op verlies van zelfstandigheid worden bewoners gezien als unieke individuen, zelfstandig in de betekenisgeving aan hun bestaan.

Verbeeldingskracht

De oudere mens heeft echter wel toegang tot verbeeldingskracht nodig om zin te blijven vinden in/geven aan het bestaan. De woorden van Laurens kunnen hier niet slechts beschrijvend maar ook als appèl opgevat worden: (oudere) mens durf te spelen! Het verhaal werd niet tot een eenzijdige lofzang op de ouderdom. De ouder wordende mens ontdekt enerzijds verborgen krachten, anderzijds moet hij/zij zich uiteenzetten met toenemende kwetsbaarheid in een wereld die steeds sneller lijkt te veranderen. Een wereld die gekenmerkt wordt door dominantie van neo-liberale waarden als economische groei, productiviteit en marktdenken.

Een wereld waarin we voortdurend tot consument gemaakt worden, ook zonder er zelf altijd erg in te hebben. Een wereld waarin mensen gezien worden als ‘ondernemer van hun eigen bestaan’. Een vluchtige wereld die volgens de Franse filosoof Bernard Stiegler gekarakteriseerd wordt door ‘oplettendheidsvernietiging’.

Speelse, spelende natuur

Wat kan de oudere mens betekenen in deze neo-liberale jungle? De oudere mens kan, net als het jonge kind, volgens zijn speelse, spelende natuur leven. Hoezo associëren we ouderen met spel? Schiller (Spieltrieb) en Huizinga (Homo Ludens) schreven over het spelen als wezenskenmerk van de mens, oergrond van kunst, wetenschap en religieuze verbeelding. Het spel vraagt overgave: we spelen en worden gespeeld. Zoals een kind indrukken verwerkt in spel en verbeelding, zo biedt het ritueel een vertraagde tijd waarin gebeurtenissen betekenis kunnen krijgen. Ouderen hebben hier, volgens ten Kate, meer talent voor dan menig volwassene, ook omdat ze niet meer dagelijks hoeven te ‘functioneren’ in de marktgerichte economie.

Rituelen

Rituelen hebben een transformerend karakter: “we doen een ritueel en worden gedaan door het ritueel”. Een mensenleven heeft spel, verbeelding en rituelen nodig. Van een cultuur als geheel kan hetzelfde gezegd worden. Hier komen we aan bij een belangrijke tegenkracht tegen de vervluchtiging van het leven, een mogelijkheid tot verzet tegen het vergeten van het verleden en het verabsoluteren van maakbaarheidsidealen. Nemen we als voorbeeld de omgang met verlies en dood, levensopdrachten waar niemand zich aan kan onttrekken. Is het niet betekenisvol dat er zo veel gesproken wordt over ‘depressie’ en zo weinig over ‘melancholie’? Heeft onze cultuur nog voldoende ritueel vermogen om betekenis te kunnen vinden in zaken die onze wil of ons voorstellingsvermogen overtreffen? Omgaan met dood en rouw vraagt om ritueel spel, het jonge kind ‘weet’ hier al alles van. De oudere kan dit her-ontdekken en kan zodoende een belangrijke her-innering vormen.

Creatief proces

Na afloop van de lezing vond, onder het genot van smakelijke hapjes en drankjes, een geanimeerd gesprek plaats met het publiek. De term ‘zin-zoeken’ werd kritisch bevraagd. Ten Kate benadrukte dat ‘zin zoeken’ niet opgevat moet worden als eenzijdig rationele activiteit maar zeker ook als creatief proces. Ook het ‘ontstaan’ van nieuwe rituelen kwam ter sprake. In dat verband is het belangrijk op te merken dat ‘nieuwe’ rituelen nooit losstaan van millennia aan rituele creativiteit die ons vooraf gegaan zijn. Daarnaast werd de vraag gesteld hoe de vrijzinnige bewegingen in kunnen spelen op de vrijzinnige staat van ons huidige tijdperk. Dit laatste is wellicht ooit onderwerp van een even boeiende lezing want er restte geen tijd om hier uitvoerig op in te gaan.

Opdracht oudere mens

We kunnen terugkijken op een uiterst zinnig minisymposium. De verbitterde personages in ‘Pogingen iets van het leven te maken’ (Hendrik Groen) hebben niet het laatste woord! De oudere mens heeft een opdracht, in de eerste plaats jegens zichzelf maar in de tweede plaats ook als cultuurfactor: herinner ons, herinner de wereld aan de transformerende kracht van innerlijk leven.

Ronald Naar

Meer informatie

Geïnteresseerden kunnen zich verder verdiepen in dit gedachtegoed door het lezen van het boekje  “De vreemde vrijheid” (Uitgeverij Sjibbolet), uitgegeven ter gelegenheid van de inauguratie van Laurens ten Kate. U kunt het boekje (€ 11,50) verkrijgen op het landelijk bureau: bureau@vrijzinnigen.nl of 033 468 90 00.
Leerstoel vrijzinnige religiositeit en vrijzinnigheid