Recensie: Erasmus dwarsdenker

Overvreemdbaar

Dit wordt ons niet ontnomen: lezen,
en ademloos het blad omslaan,
ver van de dagelijksheid vandaan.
Die lezen mogen eenzaam wezen.

Zij waren het van kinds af aan.

Hen wenkt een wereld waar de groten,
de tijdelozen voortbestaan.
Tot wie wij kleinen mogen gaan,
de enigen die ons nooit verstoten.

Alsof Ida Gerhardt dit dichtte toen ze het boek Erasmus gelezen had.

Het boek

De laatste bladzij van Erasmus sloeg ik om op de avond voor ik van Rotterdam (Pernis) vertrok. Daarna wandelde ik richting Laurens om de foto van zijn beeld te maken (het verhaal gaat dat hij een blad omslaat als de klokke twaalf slaat).

Ik zou nog een recensie schrijven. Dat doe ik zonder het boek open te slaan.

Het is alweer een kleine vier maanden geleden dat ik naar Leeuwarden verhuisde. Erasmus’ wijsheid, lef en werklust heeft een blijvende indruk op me achtergelaten. En, bovendien: heeft hij een doorslaggevende invloed op onze wereld gehad. We kennen Erasmus vooral als schrijver van de “Lof der Zotheid” waarin Vrouwe Zotheid met goddelijke ironie de hele wereld op de hak neemt.

Maar Erasmus was in de eerste plaats vertaler en pedagoog. Alle tegenwerking heeft hem later tot de “Lof” bewogen.

Humanist

Zonder te overdrijven durft Sandra Langereis te stellen dat het Erasmus is geweest die de Renaissance (wedergeboorte van de klassieken) en daardoor het humanisme (begin bij jezelf, niet bij het gezag) in de beslissende stroomversnelling heeft gebracht. Ook de Bijbel vertaalde Erasmus namelijk uit het Grieks en uit de gecorrigeerde Vulgaat. Beide verzag hij ze van onweerlegbaar wetenschappelijk commentaar.

Dat was tegen het zere been. Dat was een trap tegen de poten van de tronen.

Zijn vertaling bleek namelijk essentieel af te wijken van de Vulgaat en haar dogmatische vertalingen. Wie was er nu geïnspireerd geweest? Hadden de Pausen het alleenrecht de Bijbel in hun voordeel te veranderen? Maar ook de grote Hiëronymus zelf (vaak verbeeld door onze Rembrandt) twijfelde aan zijn eigen vertaling en mopperde dat hij niet genoeg oude handschriften tot zijn beschikking kreeg! Een groot aantal wist Erasmus echter wèl op te sporen, en te verwerken.

Luther versus Erasmus

Toen Luther later zijn Bijbel in het Duits presenteerde heeft hij dat alleen kunnen volbrengen door Erasmus voorwerk. Helaas was Luther lang niet zo’n humanist als Erasmus. Ook Luther ging prat op zijn eigen dogmatiek en geloofde, net als de andere Middeleeuwers in hellevuur en hemelse beloning. Het kwam al vroeg tot een radicale breuk. Op zijn sterfbed lachte hij dat wel hijzelf, maar Erasmus niet de hemel zou beërven. Ook Socrates en andere klassieken zouden het heil niet halen. Voor Erasmus was dat een breekpunt. Zijn hemel was veel beter gevuld!

Nou: geef mij dan maar Erasmus. Voor mij was hij de grootste. Ik zou bijna “Nederlander” schrijven, ware het niet dat ons landje toen nog niet bestond. Erasmus was een wereldburger van ongeëvenaard formaat en blijft, dat laat het boek al vanaf de kaft zien, bij de tijd.

Korte biografie

Desiderius Erasmus (Rotterdam 1466 – Basel 1536) heeft, met een afwezige vader (een rondtrekkend vertaler en priester) en een vroeg overleden moeder een zware start gehad. Het heeft hem gehard en gevormd. Hij moest het op eigen kracht doen. Vader stief voor de twee elkaar hadden kunnen kennen; liet echter een kapitaal na voor zijn zoon – dat door malafide familieleden opgesoupeerd werd.

Erasmus werd door hen opgeborgen in kloosters.

Zo is hij is altijd eenzaam, dwars, solist en eigenwijs geweest. Alleen heeft hij van jongs af aan (latijn en later Grieks) gelezen. Zijn bloei en dwarsheid begon in zijn puberjaren in Deventer. Niemand wilde dat toen nog inzien. Maar toen al begon hij te vertalen. Wat hij zelfstandig vond, maakte hem verdacht bij de superieuren. Hij ergerde zich mateloos aan zijn slaafse onderwijzers. In alle arren moede wist hij oprecht beter.

De brieven die hij vanaf zijn vroege jeugd aan vrienden en later ook aan lotgenoten en tegenstanders schreef vullen tegenwoordig zeven dikke boeken. De commentaren op Hiëronymus (die de Vulgaat bezorgde) en andere kerkvaders nog een paar keer meer.

De wijsheid van de ongedoopte ouderen troostte hem (zie de laatste strofen van het bovenstaande gedicht). Deze dwarsdenker, deze vreemde vis die tegen de stroom in naar de bron probeerde te zwemmen is daardoor wijzer, humanistischer en sterker gegroeid. Bewijzen, meneer! Weerleg maar als je kunt! Niet dat geduvel met hogere autoriteit. Hetzelfde overkwam Hugo de Groot (zie mijn recensie over de pil van Henk Nellen: “Hugo de Groot: geen vredestichter zonder tegensprekers”). Ook Hugo ging het boven alles om de correcte, eerlijke Bijbelvertaling. In zijn boekenkist zaten oorspronkelijk diverse Erasmussen.

Tenslotte

In Leeuwarden liggen de gedichten op straat. Dit is de enige stad met een Poëziesteeg.

Ook het gedicht van Ida Gerhardt heeft een plek in het hart van de stad gekregen.

Ik herlas het en wist: “Dit tekent Erasmus”.

Ik heb werkelijk van het boek genoten.

Ivo de Jong,
emeritus voorganger

(de foto van het beeld van Erasmus is genomen op mijn laatste avondje Rotterdam)

Erasmus dwarsdenker door Sandra Langereis
2021 De Bezige Bij