11 november 2024: Afscheidsparty van zoon Jop en vriendin Cyrine. Morgen vertrekken ze voor een half jaar lopen in New Zealand. Het huis is vol vrienden en familie. Cyrine’s moeder Kaouther komt uit Tunis en is moslima. Zij geeft me – een pauwenveer.

Mijn hart slaat over. Ik vertel Jops geschiedenis van het hart en de pauwenveer.

Een week daarna is een documentaire over rabbijn Soetendorp op TV.

Nu moet ik het verhaal wel opschrijven.

Het begint op een zondagochtend, half negen. Jop is 4; het zal 2003 geweest zijn. Ik doe mijn traditionele zondagmorgenontbijt: vierminutenei op een bruinbroodboterham kaas.
“Broterham”, zegt Jop.
Hij ook een eitje. “Ga jij naar je kerk vandaag”, vraagt hij. “Ja, zo”. “O dan ga ik mee”. “A nee joh, ga toch lekker Oma Hondje kijken en de Daltons, bij mamma en Coen in bed”. “Nee ik wil mee. Wat ga je doen?”

“Doopdienst”. “Ha leuk! Mag ik dan ook weer water meenemen?” Nou toe dan maar. Snel aankleden en spullen pakken. Jop achter in de billenbak. Drie kwartier rijden naar Velp, de liturgieën moeten nog gevouwen. Ik heb een mooi programma geprint. Door de kinderen gekleurde regenboog voorop; we lezen De ark van Noach, zingen mijn vertaling van “Somewhere over the Rainbow” en draaien Nina Simone: “I wish that I knew/ how it feels to be free” en ‘In the morning”. Er zijn kinderen in de kerk met water uit alle windstreken; zelfs uit Lourdes en van de Jordaan.
Jop zit op de voorste rij en ziet alles met grote ogen aan.

Op de terugweg over de Schelmseweg, volgens mij een van de mooiste wegen van Nederland met van die ontfermende hoge beuken aan weerszijden, zeg ik:“Nou? Hoe vond je het?!”
“Mooi pappa! Volgens mij word jij steeds beter!” Ik grijns. Met zijn vier jaren heeft hij nog niet veel meegemaakt, maar toch: “Je krijgt vier van de vijf sterren. Vijf als ik alles begrepen had.”
“Wat vond je het mooiste van de dienst?”

 In mijn achteruitkijkspiegel zie ik Jop denken, zijn ogen links omhoog.
“Het gebit”.
Weer kijk ik in de spiegel: het kunnen mijn tanden toch echt niet geweest zijn.
“Wat vond je mooi aan het gebed?”
“Het stil gebit”.
Dat is een van de enige momenten in een dienst dat ik stil ben. “Hoezo, het stil gebed?”
“Pappa. Het jij wel eens dat God met je praat?” Ik zette de wagen stil (weet nog precies waar) en draai mijn hoofd naar hem om.

“Jop! Hoor jij stemmetjes?” Hij zucht. “Pappa. Jij moet toch weten dat het niet zo werkt.”
“Hoe dan?”
Weer denkt Jop diep na: “Achter mijn bed staat een pauwenveer. Als ik niet kan slapen waai ik me daarmee over mijn gezicht.”

Ai maar wat mooi …! Ik start de wagen weer op en rijd met een grijns de oprit naar Apeldoorn op. Jop blijft links naar boven kijken en zegt na een paar minuten:
“Pappa. Volgens mij is je hart de mond van God”.

Ik schiet vol. Wat hij zegt raakt mij recht in het hart. Zoveel boeken over God gelezen, maar zo mooi had ik het nog nooit gehoord. Psalm 8: “Uit de mond van kinderen hebt Gij uw wijsheid gegrondvest”. Eenmaal thuis blijkt Jop alles vergeten. Maar ik bewaarde deze woorden, ze overwegende in mijn hart.

Even later ben ik voorganger in Lunteren en conventsvoorzitter geworden van onze (toen nog) NPB.

We hebben een driedaagse op het Bosgoed. Onderdeel Rabbijn Avraham Soetendorp had ik georganiseerd. Hij houdt een vurig betoog en vertelt ook over “The Feather Project”: een adelaarsveer overgegeven aan een van de religieuze wijzen. Soefi’s, priesters, roshi’s, sjamanen, rabbijnen delen iets van hun wijsheden mee. Ze staan op Youtube.

Tien minuten voor zijn trein op het klein stationnetje vertrekt, vertel ik hem het verhaal van Jops pauwenveer. Duidelijk aangedaan vraagt hij of hij Jop (“Ja met een P”) mag groeten. Ik trek mijn iphone4 uit mijn jaszak; hij kijkt recht in de lens, wijst met zijn vinger en zegt: “Ja Jop, met een P. Dat jij nú al weet, dat je hart de mond van God is…! Ik bid, dat die mond jou nog vaak zal kussen…!”

Dichter bij God kan bijna niet. Hoeft ook niet. Als ik weer thuis ben laat ik het filmpje zien aan Jop. Hij haalt de schouders op; weet er niets meer van.

Het is tien jaren later, Soetendorp spreekt weer in Lunteren: nu in het Witte kerkje van de NPB. Ons contact is nog steeds hartelijk. Hij vraagt of hij Jop nog eens groeten mag? Ik pak mijn iphone8 en film zijn boodschap.

Weer twee jaar later doet Jop HAVO4. Het is zondagavond 10 uur en hij kijkt in zijn agenda: morgen een proefwerk LeVo (levensbeschouwelijke vorming), o jee, vergeten. “Pappa pappa, morgen proefwerk Jodendom, wil je me nog even helpen? Ik ga alvast naar boven en ben hartstikke moe. Dus niet lullen of preken asjeblieft, alleen de vragen!”

Het is de derde toets op rij; eerst het christendom, toen Islam en nu zijn de joden aan de beurt.

Vraag 1: Wat is het Heilige boek van het Jodendom. 2: Waar wonen de meeste Joden. 3: Wat vindt een Jood van de dood. 4: Wat mag je niet binnen het Jodendom.
Ik zucht eens diep en dan ga ik naar boven, hij ligt al onder zijn dekbed. “Jop hoe laat heb jij dat proefwerk?” “Het zevende uur”. “Hoe heeft jouw school ook alweer?” “Ja dat weet je best: Etty Hillesum college! Hoezo!” “Nou zij was Joods”

“Nou en?!?”

“Hoe weet je dat ze Joods was?” “Dat weet ík niet, maar wat maakt dat uit!”

Jop is knorrig en moe. Ik vertel dat hij morgen in de pauze wat van de uitspraken van Etty moet lezen die op diverse plekken op school op de muren staan. En dat haar dagboek een van de mooiste boeken is die ik ooit gelezen heb. Daarna geef ik antwoord op de proefwerkvragen; hij herhaalt de antwoorden en gaat slapen. Liedje zingen is er al een paar jaar niet meer bij. Aai over zijn bol, licht uit en Jop is vertrokken.

Maandag om vier komt hij thuis, gooit zijn tas op de bank: “Je raad nooit wat ik op LeVo had? Een negen!” “Hoe kwam dat?” “Nou ik ging gewoon wat over Etty Hilversum zitten lullen en ze vond dat prachtig!”

Dan gaat de telefoon. Jop neemt op. “Pappa, een meneer Zoetendorp voor jou”. Ik neem over: “Haaa. Avraham! Ma shalom cha?” We keuvelen een minuut of twintig; ik vertel over Jops proefwerk. Daarna kijkt Jop me aan: “Wie was dát dan?”
“Dat is Abraham Soetendorp, directeur van het Jodendom in Nederland”.

“Hoe ken jij die dan?!” “Maar hij kent jou ook, hoor”.

Ik vertel, Jop kijkt me vol ongeloof aan en gaat wat anders doen. Hij heeft geen tijd voor de filmpjes.

Jop is 14 wanneer de rabbijn nogmaals Lunteren bezoekt; nu in het witte kerkje. Jop was niet mee, maar Soetendorp vraagt of mijn zoon nog steeds spiritueel is. Hij wil hem groeten. Ik pak mijn Ivone 10:

Als Jop 16 is gaat hij mee naar mijn kerkje in Velp: Soetendorp spreekt. Hij is emotioneel: hier was hij als baby ondergedoken in de oorlog. In de pauze vraagt iemand vriendelijk verwonderd aan Jop, per slot de jongste in de kerk, of hij alles wel interessant vond? Jop: “Mevrouw ik had het gevoel dat hij het direct tegen mij had!”

Acht jaar later is Jop 24 en doet PABO. Hij kan op excursie naar Israël en Palestina: vierentwintig meisjes, drie jongens. Ze bezoeken onderwijsinstellingen, Kibboetsiem, een internationale school en het onderwijs op de Westbank. Een van de begeleiders is, hoe raad je het: Soetendorp.

Tien dagen later sta ik bij de gate van Schiphol. Daar komen ze aan: Jop, gearmd met Soetendorp. Ze grappen en lachen en lijken maatjes te zijn geworden. Dan valt zijn oog op mij en kijkt hij me met verwonderde ogen aan: “Ivo de Jong?!?

Maar – wat doe jij hier?” Jop valt mij in de armen; hij had hij had “een toffe tijd gehad”.

Ik vertel Avraham dat dit nou de Jop geworden is van de veer en de mond. Daarop huppelt Jop naar zijn leeftijdsgenoten. Wij kijken hem verwonderd na.

In 2021 is Jop is Jop al twee jaar meester op de Vrije School Arnhem en heeft hij verkering met Cyrine. Jop is op bezoek bij zijn schoonfamilie in Tunesië.

Die middag spreekt Soetendorp in Velp. We maken beeldcontact met de iphone11; Jop is dan in de moskee. Soetendorp vindt dat alleen maar prachtig. Jop leidt hem rond met beeld en geluid. Soetendorp leert hem een paar mooie Arabische vredesgroeten.

Dat is het verhaal.

Deze foto is van 10 november 2024, genomen met mijn Ivone 12.

Want inmiddels lopen Jop en Cyrine de drieduizend kilometer lange Te Araroa trail in New Zealand.

Daar is veel lef voor nodig, maar dat hebben ze: love, en lef.

Ze zijn twaalf klokuren in zelfverkozen afzondering van ons verwijderd.

Dat de mond hun maar vaak mag kussen.

Ivo de Jong
emeritus voorganger

Meer blogs …

“Het zijn maar woorden”, het is een uitdrukking die je in het dagelijks leven wel eens tegenkomt. Meestal wil degene die het zegt daarmee tot uiting brengen dat het er niet toe doet wat er is gezegd, dat het hem niet raakt en het van hem afglijdt als water langs de veren van een eend. “Het zijn maar woorden”.

Maar woorden zijn helemaal niet onbelangrijk, woorden zijn heel machtig. Mensen kunnen spreken. Geen ander dier op deze planeet kan spreken, maar mensen hebben talen ontwikkeld waardoor ze het woord tot elkaar kunnen richten. Woorden zijn het instrument waarmee we de prachtigste dromen kunnen creëren maar ook een hel op aarde kunnen scheppen.

Altijd als wij spreken, gebeurt er iets. Met wat we zeggen scheppen we altijd een nieuwe situatie.

Je kunt duisternis creëren als je iemand zo erg bekritiseert dat hij zich tot nul gereduceerd voelt, maar je kunt iemand ook zo toespreken dat hij zich opgetild voelt en hij licht ziet waar eerst donkerte heerste.

Met woorden kun je meningen, ideeën en opvattingen uiten. Al die uitingen zijn als zaadjes die in de geest van je medemens worden geplant en daar groeien zonder dat je er echt weet van hebt.

Ooit zei een juffrouw op de basisschool tegen mij in de zangles dat ik niet moest meezingen, want ik bromde. Ik heb nooit meer een poging gedaan om te zingen, want mij was wel duidelijk dat ik hier niet aan moest beginnen. Pas als predikant durfde ik dat weer.

Ongeacht de taal die je spreekt: wat je voelt, wat je denkt, wat je werkelijk bent, je woord is altijd scheppend. Het is verstandig om daarmee behoedzaam om te gaan en op je woorden te passen alsof ze precisie-instrumenten zijn, die je liefdevol moet onderhouden en gebruiken.

Johan de Wit
voorganger afdeling Zeist

Meer blogs …

Wij mensen zijn verhalen-vertellende schepsels, of, zoals literatuurwetenschapper Jonathan Gottschall zegt, ‘storytelling animals’. We hebben verhalen nodig om verbanden te zien of ergens betekenis aan te geven. We vertellen met verhalen hoe de wereld volgens ons in elkaar zit. Of hoe we zelf in elkaar zitten. En hoe vaker we verhalen herhalen, hoe dieper ze in ons verankerd raken.

Verhalen kunnen ons troosten, laten verwonderen, maar ons ook boos maken op onszelf en anderen. Dat geeft al aan dat we voorzichtig moeten zijn met verhalen. Verhalen zijn niet onschuldig. Hoezeer we eigenlijk ook wel weten dat er altijd ruimte zit tussen een verhaal en de werkelijkheid, we kunnen beide gaan verwarren. En dan kunnen makkelijk ongelukken ontstaan.

Afbeelding: Berezin.livejournal.com via Wikimedia commons

Hoor en wederhoor

Hoe voorkom je dat verhalen met ons aan de haal gaan? Het kan helpen om nieuwsgierig te blijven naar andere opvattingen, tegenstemmen, alternatieve versies van een verhaal. In de journalistiek heet dat ‘hoor en wederhoor’. Maar hoe dat moet met abjecte ideeën, daar ben ik nog niet uit. Ik ben geneigd een streep te trekken bij aantoonbare onzin en mensen met verborgen agenda’s. Maar eenvoudig is dat allerminst. Ik denk wel dat het goed is om zo nu en dan onze eigen tegenspraak te organiseren. Zoals Adriaan van Dis probeert.

Van Dis zegt in een interview in het Parool dat hij ‘ontwaakt’ is, wat net iets anders klinkt dan woke: “Er is in Nederland eerder een kenniskloof dan een kloof tussen arm en rijk. Ik weet dat het lastig is, want mensen lezen liever wat ze kennen, maar probeer je ook eens te verdiepen in de tegenstem. Ik lees op mijn telefoon zowel de Engelse versie van de Israëlische krant Ha’aretz als een culturele website uit Gaza. Als ik me ergens in verdiep, wil ik gewoon altijd twee kanten horen.”

Op de vraag van de interviewer of dat niet al te naïef is zegt hij: “Zonder naïeve mensen gaan we helemaal te gronde. Ik weet het niet, lieve man, als ik zo vrij mag zijn om je zo intiem toe te spreken. Ik weet het niet.” Hij buigt zich voorover naar de recorder die voor hem op tafel ligt: “Ik weet het ook niet! Ik ben geen gutmensch. Net als andere mensen sta ik ook te schelden tegen de radio. Maar ik wil zo graag optimistisch blijven. Ik doe het voor mezelf, omdat ik niet bang wil zijn voor de toekomst.”

Afbeelding: Giovanni Tiepolo, De optocht van het Trojaanse paard in Troje (1760), via Wikimedia commons (National Gallery)

Dwaasheid

Wie zich afsluit voor andere opvattingen kan zichzelf ernstig tekort doen. Die kan zomaar in De mars der dwaasheid (The March of Folly) belanden, schreef historica Barbara Tuchman in 1984. In haar boek met die titel stelde ze de grote vraag: Hoe komt het dat door de geschiedenis heen intelligente leiders ronduit domme beslissingen hebben genomen die schadelijk waren voor zowel zichzelf als hun onderdanen? Hiermee bedoelde ze niet de besluiten die achteraf verkeerd bleken te zijn (iedereen kan nu eenmaal dat soort fouten maken). Tuchman had het over beslissingen waarvan mensen hadden kunnen weten dat het de verkeerde waren. Er waren waarschuwingen en die negeerden ze.

Neem de klassieke legende van het houten paard van Troje, schrijft Tuchman. De inwoners van de jarenlang belegerde stad Troje trapten met open ogen in de Griekse list, ondanks de waarschuwende woorden van de priester Laocoön. Die sprak de beroemde woorden: “Ik vrees de Grieken, zelfs als ze geschenken komen brengen.” Maar mensen luisterden niet, die geloofden het verhaal dat ze oorlog hadden gewonnen en haalden het houten paard binnen. Die nacht viel Troje (want er zaten, zoals bekend, Griekse soldaten verstopt in het paard).

Blinde vlekken

Columnist Amanda Ripley van de krant Washington Post schetst wat er gebeurt als we ons niet langer breed oriënteren en ons opsluiten in de bubbel van ons eigen gelijk: “Heldere lijnen neigen zich te verharden tot gevangenistralies. We nemen geen informatie meer op die niet in ons verhaal past. Elke dag worden onze blinde vlekken groter.”

(c) Marcel Marien, l’Introuvable) (1937) via Wiki Art (fair use)

Als student geschiedenis leerde ik ooit dat de realiteit ‘objectief overdadig’ is. Meerdere inzichten kunnen tegelijk waar zijn. Ik herken me daarom wel in Ripley’s advies: “Mijd het zwart-witdenken en laat je vermoeide ogen rusten op het grijs. Dat is waar alle actie plaatsvindt.”

Maar dat is niet eenvoudig. We spreken niet voor niets van ‘blinde vlekken’. We hebben ze allemaal. Ik in ieder geval. Ik denk dat het goed is om erg te hebben in andere overtuigingen dan die we al hebben. Alleen met twee ogen zien we diepte, de objectieve overdaad van de realiteit. Misschien kunnen we ons daar wel in oefenen door het eens wat vaker lezen van poëzie, die haast per definitie meerduidig is. Of de essays van Michel de Montaigne natuurlijk.

Aries van Meeteren
Voorganger Hardinxveld-Giessendam

Meer blogs …

In The Oxford Guide to Ideas and Issues of the Bible (Oxford University Press 2001), staat een artikel over de omgang van de zwarte, tot slaaf gemaakte Amerikaanse Afrikanen met de Bijbel. Dit is bijzonder interessant omdat wij als Nederlanders ook kolonisten waren die (zwarte) medeburgers tot slaaf maakten en tegelijk tot het christendom bekeerden. Uit het artikel valt voor ons zeker ook iets te leren.

Bijbel

In eerste instantie kreeg de Bijbel weinig ‘Anklang’ bij de zwarte tot slaaf gemaakten, vertelt het artikel. Zendelingen klaagden dat hun bekering niet aansloeg. Dat kwam door de nadruk op een boek en geschreven taal. Eind 18e eeuw veranderde dat. De zwarten tot slaaf gemaakten haalden zelf thema’s uit de Bijbel die hen speciaal aanspraken. Bijvoorbeeld – ik had hier nooit eerder aan gedacht- de gevangenschap van Jezus (namelijk voor zijn terechtstelling) was voor hen een veel langduriger en centraler aspect in diens leven. Het werd met de kruisdood een fundamenteel aspect van herkenning van gedeeld lijden.

Pinksteren

Later werden teksten als van Handelingen 2, de Pinkstertekst, waarin alle volken de komst van de heilige Geest meemaken belangrijk. Ook Galaten 3: 26 gaat een rol spelen. “Het doet er niet toe of u Jood bent of Griek, slaaf of vrij mens, man of vrouw. Want samen vormt u een eenheid in Christus Jezus.” Martin Luther King kun je als late vertegenwoordiger van die beweging plaatsen. Deze benadering heeft kritiek op het koloniale land maar ook vertrouwen dat het goed komt.

Nieuwe visie

Begin 20ste eeuw ontstond nog een nieuwe visie. Zwarte kerkelijke vertegenwoordigers geloofden niet meer in integratie in de witte samenleving. Zij voelden zich verwant met de zogenaamde Garvey beweging, Islamisten en Zwarte Joden. Binnen de eigen bevolkingsgroepen groeide nu ook frictie en tegenstand. Eind 20ste eeuw ontstond nogmaals een nieuwe omgang met de Bijbel binnen de zwarte gemeenschap. Een nieuw fundamentalistische georiënteerde groepering verwierp het hele rassenvraagstuk als onbeduidend. Het ging nu om precieze interpretatie van de kerkelijke dogmatiek. Ook deze beweging, nu actueel, is zodoende kritisch op de eigen bevolking en lotgenoten. Treurig is dat een positie van achterstelling heel lange schaduwen heeft waarin ook leden van dezelfde kring elkaar gaan bestrijden. Het is duidelijk dat pijn die je bevolkingsgroepen aandoet op veel verschillende manieren weer rechtgezet moet worden, maar daar gaan veel generaties overheen.

Katrijne Bezemer
voorganger van De Hoeksteen in Voorburg en De Kapel in Bloemendaal

Meer blogs …

Navalny

Het overlijden van Aleksej Navalny op 16 februari raakte mij zeer. Als ik niet maar half fit was geweest, was ik naar de Russische ambassade in Den Haag gegaan om ‘iets te laten horen’. De dagen die volgden hield ik al het nieuws over de toedracht van zijn overlijden bij. Tijdens ’een wandeling’ overleden. Het klonk alsof je daar in het strafkamp geregeld wandelingetjes mocht maken. Ook de beelden van de afscheidsdienst en de begrafenis op het kerkhof volgde ik op diverse nieuwskanalen. Ik zag dappere mensen die ondanks het gevaar voor hun eigen leven de straat opgingen om Aleksej Navalny te eren. Waarom raakte dit alles mij zo?

Overheid en burger

Voordat ik theologie studeerde werkte ik tijdens mijn studie geschiedenis diverse jaren eerst als student-assistent en later assistent-onderzoeker bij de vakgroep Politieke Theorieën in Leiden.  Ik was in die richting ‘gespecialiseerd’. Mijn interesse lag bij denkers als John Stuart Mill, Jean-Jaques Rousseau en John Locke en de burgerlijke vrijheden. Interessant waren vraagstukken toen, of een staat mocht eisen dat je een autogordel draagt? Of zich bemoeit met ‘gezond’ eten. Alles wat de moderne natiestaat betrof en de relatie overheid-burger had mijn belangstelling. Het ging mij daarbij steeds om de vrijheden van burgers ten opzichte van overheden. Eerst waren die bevochten op tirannen, later bleken moderne staten steeds weer vrijheden om ‘administratieve’ op pragmatische redenen van individuen te beperken.

Vrijheid

Toen ik later alsnog theologie studeerde, was voor mij vrijheid nog steeds zo’n belangrijk concept. Nu de vrijheid om de eigen religie vorm te geven. Geen toeval dat ik aangesloten ben bij Vrijzinnigen Nederland. De vrijzinnigen wilden immers ook vrij zijn! Vrij van dogma’s en vrij van beperkingen. Er is, zoals ik het zie, ook geen groot verschil tussen politieke en religieuze vrijheden.  Dus als de politiek je geen ruimte gunt is er ook op religieus gebied in feite geen vrijheid of andersom. Voor de mens is vrijheid van zo’n groot gewicht omdat hij of zij ruimte moet hebben zich te vormen hoe die wil. Ook nieuwe ontdekkingen hebben die vrijheid nodig. Of die nu op artistiek, wetenschappelijk of technisch gebied liggen. Navalny stond voor die vrijheid en heeft daar een ongelooflijk hoge prijs voor betaald.

Katrijne Bezemer
voorganger van Zuid-Kennemerland en Voorburg/Sassenheim

Meer blogs …