Gereformeerden heb ik vanaf mijn 15e al leren kennen als actieve, serieuze betweters. Via een paard van Troje kwamen ze mijn Hervormde kerken binnen en kaapten, bij gebrek aan verweer van de lauwe hervormden “Samen op Weg”. Zij brachten in mijn eerste gemeente Bathmen via Paaskaars en cantorij de oecumene binnen. Dan waren er die gereformeerden die de hervormden maar lauw vonden. Wat hebben me in de jaren negentig geïrriteerd en geïnspireerd!

Nu ik alweer vijfentwintig jaren voor vrijzinnigen werk, haal ik ze er meteen dankbaar uit: ex-gereformeerden nemen tenminste verantwoordelijkheid. Mensen met hun achtergrond zorgen ervoor dat we trager verdwijnen.

Maar of juist deze minderheid het zoutend zout is?

Ook de gewezen katholieken binnen de NPB/vrijzinnigen blijven als zodanig herkenbaar. Zij geloven op deelcertificaten: hebben zich afgekeerd van Paus, hiërarchie en celibaat, en zijn thuis in rituelen, liturgie en Oosterhuis. Nee, dan Hervormden, want die zijn het liefst publiek. Remonstranten hebben gewoon altijd gelijk en hoeven feitelijk niet zo nodig oecumenisch. Ook hebben we soms een evangelicale instroom (van homoseksuele heilssoldaten bijvoorbeeld) en verder nog wat Martin Roos “de waxinelichtjes-christenen” noemde.

Daar is-tie weer: onze kruiwagen met kikkers. Maar juist met deze mix aan diversen mogen we oefenen voor het Koninkrijk Gods op aarde.

Je begrijpt beter waarom het misgaat, als je de nestgeuren weet te identificeren. Maar al te vaak is theologie gerationaliseerde nestgeur. Als het goed is, heb je binnen onze vrijzinnige “kerkjes” geleerd om samen te leven en te leren. Geen wonder dat Nescio zo populair is. Die wist het ook niet, maar bleef zich verwonderen.

Ik lees graag biografieën. Om mijn ouders beter te begrijpen las ik Troelstra, Domela en William Booth. Tenslotte tellen we maar weinig geboorteleden; de meeste van ons zijn ingestroomd. Vandaar las ik Michel van der Plas en Guido Gezelle. Darwin en HaverSchmidt hielpen vervolgens me met de Modernen (latere NPB) te identificeren. Ik begreep, waarom de ontwikkelden onder de verachters van het fundamentalisme (citaat van Schleiermacher) zich onder dit vaandel schaarden. Had ik ook gedaan. Onze bedoelde revolutie ebde helaas al rond 1900 weg wegens de geringe betrokkenheid en kerkgang (er bestaat immers geen hemelse staf of straf); onze arbeiders stroomden met het badwater van het socialisme de kerk uit (ze konden het nooit van de luie liberalen winnen). Daarna kwam Kuyper: hij kreeg bijna iedereen op de kast. Ons noemde hij vrijzinnigen bontjaschristenen. De lijnen waren getrokken.

Met een grote boog ben ik dus om Kuyper heengelopen. Was deze figuur immers niet de hoofdschuldige aan de verzuiling van ons kikkerlandje? Hij begon immers een eigen kruiwagen en dat werd er een vol kruiwagens. Soevereiniteit in eigen kring heet dat; ons kent ons.

Een jaar geleden kwam de televisieserie over Kuypers reizen rond de Middellandse Zee en daar ontstonden de eerste barsten in mijn weerzin. Na het lezen van dit kloeke boek ben ik weliswaar nog niet helemaal gereformeerd geworden, maar moet ik toch eerlijk zeggen: wat had die man een werklust! Wat was het een sportman (bergbeklimmer!). Wat een veelschrijver en alleskunner! Abraham Kuyper is een fascinerend en groot man geweest. Ik heb het geprobeerd maar ook ik kon eerlijk gezegd niet om hem heen. Je was voor hem of tegen hem. Ik kan me goed voorstellen waarom hij zoveel aanhang kreeg. Hij heeft voor elkaar gekregen wat liberalen noch socialisten gelukt is. En hoewel ik weet dat wij het met elkaar aan de stok zouden krijgen: vaak had hij nog gelijk ook. Het blijft mijn nestgeur tegen de zijne. Misschien is het ook een karakterkwestie.

Maar wist je dat we aan Kuyper ons volkslied danken (anders was het “Wien Neerlands bloed” gebleven)? Dat een van de laatste brieven die de grote Domela schreef een fanmail aan Kuyper betrof (“Bij jou wist je tenminste wat je aan je had! Alle respect voor uw werklust en houding!”).

In de sociale politiek (stemrecht, kinderarbeid, arbeiders) waren beiden het vaak roodgloeiend eens geweest. Dat wist ik dus niet. En nog veel meer wist ik niet: hoe geliefd en inspirerend hij nog altijd blijkt in Amerika, Korea, Australië bijvoorbeeld.

Kuyper was een man met karakter. Zulken worden niet vaak meer in onze politieke akker gezaaid.

Na het lezen van dit boek besef ik eens te meer dat we diepgang, theater, bezieling, wortels en soul missen.

Ivo M. de Jong
voorganger Brielle, Rotterdam, Schiedam en Woubrugge

Meer blogs …

Niet lang voor zijn hernieuwde kennismaking met het katholicisme is schrijver Stephan Sanders bij de tentoonstelling ‘Once in a lifetime’ van het Humanistisch Verbond in de Oude Kerk in Amsterdam. Een van de kunstenaars, Job Koelewijn, heeft vazen met bloemen geplaatst op grafzerken in de kerk om de doden te eren. Bezoekers krijgen er uitleg bij van de kunstenaar zelf, zo beschrijft Sanders enkele jaren later in De Groene Amsterdammer.

Plotseling roept Koelewijn: ‘God is dood!’ De aanwezigen kijken elkaar wat onwennig aan. Als de kunstenaar zijn uitroep herhaalt, noteert Sanders: “Nu worden wij bezoekers zenuwachtig. Zou-ie het nog niet gehoord hebben? Dat gerucht gaat toch al een tijdje rond? […] De dood van God als het verplichte pauzenummer waar we ons een beetje voor schamen: niet omdat het controversieel is, maar omdat het volkomen voorspelbaar en voorstelbaar is.” (De Groene Amsterdammer 2020, nr. 1-2).

Eenzelfde vervreemding ervoer ik tijdens het lezen van het boek Onzeker weten. Een inleiding in de radicale theologie van de pionierende voorgangers Rikko Voorberg, Gerko Tempelman en Bram Kalkman. Zij proberen te doordenken wat het betekent dat God dood is, zoals de Duitse filosoof Nietzsche zijn dolle mens laat roepen in ‘De vrolijke wetenschap’ (1882). Regelmatig dacht ik: “Maar daar zijn we toch al decennia mee bezig?” Toch was ik even stil toen ik het boek uit had, net als de mensen op het plein tegen wie Nietzsche de dolle mens liet schreeuwen.

Radicale theologie

Laat ik beginnen met te zeggen dat het boek ‘Onzeker weten’ niet is geschreven met een vrijzinnig publiek voor ogen. De auteurs richten zich op mensen uit de meer confessionele kerken die, zoals zijzelf, zijn opgegroeid met allerlei geloofszekerheden en die daar eigenlijk niets meer mee kunnen. Voor hen willen de schrijvers het christendom opnieuw en radicaal doordenken. Daarvoor ze gaan te rade bij postmoderne denkers als Slavoj Žižek, John Caputo en Peter Rollins. Zie daar het basisrecept van radicale theologie.

Wat levert dat op?

Allereerst een aanstekelijk en enthousiast boek over hoe het christelijk geloof eruit kan zien als je het berooft van zijn zekerheden, zijn grote verhaal van ellende, verlossing en dankbaarheid. Wat gebeurt er met God als die niet langer het eerste of het laatste woord heeft? Wat als God alleen nog bestaat als woord? Geen vragen waar we in de vrijzinnigheid werkelijk van opkijken, maar nogmaals, wij zijn ook niet de primaire doelgroep van Voorberg, Tempelman en Kalkman. Voor wie de schrijvers wel op het oog hebben zullen dit ongetwijfeld loeispannende passages zijn.

Glashelder

Toch valt er volgens mij ook voor vrijzinnigen nog wel wat op te steken van deze kennismaking met radicale theologie. Allereerst vind ik het een verademing om te merken dat een theologisch boek ook gewoon goed geschreven kan zijn. Zelfs de inleidingen op het denken van Žižek en Caputo zijn glashelder, wat een prestatie mag heten. Omdat God niet bestaat maar gebeurt, om de boodschap van de auteurs te vertalen naar het bekende aforisme van Klaas Hendrikse, zetten de auteurs bovendien in op ‘theatrale hermeneutiek’. Dat is een improviserende, performatieve theatrale benadering van teksten en traditie. Er staan heel aardige ideeën in het boek voor alternatieve vieringen van brood en wijn, kringgesprekken en zelfs het schrijven van een overdenking.

Maar de reden dat ik na lezing van het boek zo in gedachten was verzonken is vooral omdat ik er vooral een spiegel in zie. We hanteren, ook in de vrijzinnigheid, bepaalde spreekregels, geloofsvoorstellingen, ook al blijven ze soms impliciet. Het idee van de auteurs is dat we die steeds hernemen, door ons heen laten gaan en kijken of ze nog werken. De auteurs doen dat binnen wat zij noemen de confessionele hoek. Met enige regelmaat stellen ze zich op als het jongetje uit het sprookje van de nieuwe kleren van de keizer en roepen ze dat de keizer eigenlijk niets aan heeft. Zouden we in de vrijzinnigheid niet ook een paar van zulke klokkenluiders kunnen gebruiken? Want hoe vaak houden we ons eigen denken en onze uitgangspunten nou zo radicaal tegen het licht?

Aries van Meeteren
voorganger Hardinxveld/Giessendam

Rikko Voorberg, Gerko Tempelman en Bram Kalkman, Onzeker weten. Een inleiding in de radicale theologie(KokBoekencentrum 2022) 221 p.

De winter is niet echt mijn lievelingsseizoen. Alles lijkt doods. De bomen zijn kaal, de meeste struiken ook en als het groenblijvers zijn, is het bepaald niet het meest frisse groen dat je ziet. Als er dan ook nog  sneeuw ligt, maakt dat alles ook nog eens kleurloos. Natuurlijk, met een blauwe lucht erboven en een winters zonnetje erop is het allemaal prachtig. Maar met een betrokken lucht, druilerige regen en 4 graden op de thermometer is er niets aan (vind ik).

De Britse schrijfster en docent Katherine May ziet de winter als metafoor voor alle kale periodes in ons leven. In haar prachtige boek ‘Winteren’ (Wintering) schrijft ze: “Iedereen wintert vroeg of laat, sommige mensen winteren steeds opnieuw. Winteren is een periode in de kou. Het is een braakliggende fase in je leven, waarin je afgesneden bent van de wereld, je afgewezen voelt, buitenspel gezet, belemmerd in je vooruitgang of gedwongen in de rol van buitenstaander.”

Wat een beeld! Zoals de winter bij het ritme van de seizoenen hoort en steeds terugkeert, horen kale periodes bij het ritme van het leven. De ellende is, ziet May, is dat we zo slecht zijn voorbereid op winterperiodes. Waarom is dat, vraagt ze zich af. Waarom denken we dat het bij ons altijd moet zomeren? Alles in de natuur wintert, ziet May. Planten verliezen hun blad, dieren gaan in winterslaap en vogels trekken naar zonniger streken. Geen van de planten of dieren verzet zich tegen de winter. Zich verzetten doen alleen mensen.

Vieringen van het ongewisse

May beschrijft in haar boek hoe ze zelf ‘wintert’ na een periode van veel te hard werken en enkele tegenslagen in haar gezin. Gaandeweg ontdekt ze de kracht van rituelen en de wijsheid die daarin verscholen ligt. Halloween, de winterzonnewende en kerst zijn in feite vieringen van het ongewisse, schrijft May ergens treffend. Die willen ons iets leren over hoe we kunnen omgaan met de winterperiodes in ons eigen leven.

Hoe dan? Juist in het donker van de winter hebben we behoefte aan houvast. En de feesten geven ons weer grip, ervaart May. Niet op het seizoen, maar op hoe we erop reageren. Zo brengen de winterfeesten het donker te binnen, ze erkennen de veranderingen die plaatsvinden en symboliseren tegelijk de dóórgaande dingen. Dat alles werkt voor May niet alleen troostrijk, maar stelt haar ook in staat naderende winters niet langer weg te duwen, maar juist eerder op te merken en zich erop voor te bereiden. Want winters zullen blijven komen en gaan, ziet ze.

Bomen

De natuur beweegt mee door al vroeg vooruit te werken. “De meeste bomen leggen al midden in de zomer hun knoppen aan en door het vallend herfstblad worden ze zichtbaar, gaaf en afwachtend, beschermd tegen de kou door een dikke schub. We merken ze zelden op omdat we denken dat we het geraamte van de boom zien, een dood ding totdat de zon terugkeert. [Maar] de boom is alles behalve dood. Eigenlijk is hij de ziel van het bos. Hij leeft gewoon in stilte voort. Hij zal niet tot leven komen in de lente. Hij zal gewoon een nieuwe jas aantrekken en de wereld weer tegemoet treden.”

Rituelen helpen ons om mee te veren. En dat doet me denken aan advent. Advent wil ons ook voorbereiden op de winter én het weer lengen van de dagen. Daarom halen we lichtjes in huis, ontsteken we kaarsen en tellen we af naar de komst van het licht. We koesteren de knoppen aan de bomen, de lichtpuntjes in het donker. Advent als oefening in het zien van de uitlopers aan de bomen die het voorjaar aankondigen. Iets waar Jesaja al op wees: “Maar uit de stronk van Isaï schiet een telg op, een scheut van zijn wortels komt tot bloei.” Er komen andere tijden. Het blijft niet winteren.

Aries van Meeteren
Voorganger Hardinxveld/G’dam

Katherine May, Winteren. De kracht van rust en afzondering in moeilijke tijden, Nieuw Amsterdam 2021, 254 p.

Nescio – Lieneke Frerichs (2021)

In 1918 verschenen drie verhalen van “Nescio” in een bundeltje: Titaantjes, De uitvreter en Dichtertje. Het boekje telde 130 bladzijden. Er werden vijfhonderd gedrukt. Na vijf jaar waren er 180 verkocht. De schrijver ontwaakte uit zijn jongensdroom en werd ruw wakker als procuratiehouder.

Juni dit jaar verscheen de 576 pagina’s tellende biografie Nescio: “Een fascinerend portret van J.H.F. Grönloh, bekend en geliefd als Nescio, met niet eerder gepubliceerde fragmenten uit dagboeken, brieven en andere persoonlijke documenten”.

Nescio. Het pseudoniem betekent: Ik weet niet, of: ik weet het ook niet, of ik weet het niet meer, of: je kunt maar nooit weten. Grönloh heeft pas vijftig jaar na die eerste druk de lof gekregen die hij verdiende. Dat kwam van Menno ter Braak, later volgden Gerard Reve en Simon Carmiggelt. Tegenwoordig is Tommy Wierenga pleitbezorger. Nog nooit is Nescio zoveel gelezen als in deze tijd. Twintig jaar geleden kocht ik deze eerste druk voor 400 euro; tegenwoordig wordt er  4000 voor geboden.

In de biografie staat dat Nescio kerkte bij de vrijzinnigen in het gebouw dat tegenwoordig bekend staat als Paradiso. Grönloh kwam daar regelmatig (dat wil zeggen elk jaar met kerst en oudjaar): ongeveer in de tijd dat ook Anna Zernike daar kerkte.

Of hij geloofde?

Hij verlangde. Hij voelde zich onaf: “verlangen zonder te weten waarnaar”. Wat is er een diepe kloof tussen kind en volwassene, tussen “De Heeren” en de dromers, tussen eeuwigheid en sterfelijkheid, tussen droom en daad (Elsschot): bijna niemand heeft dit zo schrijnend ervaren en zo raak beschreven als Nescio. Binnen in hem woonde een oprecht verlangen dat hij als jongeman herkende in idealen en vriendschap; later, zocht hij dat, melancholiek, vooral in de natuur. Daar werd hij soms transparant, daar herkende hij de bevlogenheid van zijn jonge jaren en daar ontmoette hij iets dat hij bij gebrek aan een beter woord “God” noemde. Een fragment uit zijn natuurdagboek:

wandeling woensdag 9 juli 1941

Maar de Heer is in de groote stilte en leegte en in dit wonderbaarlijke einde van een monumentalen dag. Deze dag is weer mijn geweest en mijn is deze betooverde wereld. De zon staat stil, het zal geen nacht worden. De tijd staat stil, de onbarmhartige eeuwigheid heeft erbarmen. God heeft de verganklijkheid van mij weggenomen en van deze bloeiende wereld. De hemel welft stil en blauw over het goedertiere groen, het graan staat zoo stil en er is een gouden gloed over en het land ligt daar als een mensch van wie men houdt. Dee wereld zal zoo blijven, hierna kan niets meer komen.

Als mijn fiets weer snort hoor ik plotseling een koekkoek.

En rondom, voor en achter me en opzij, hoor ik den onbegrijpelijken roep. Van waar? Dertien maal roept deze stem Gods van voorbij de grenzen van het begrip. En ik ben zeer dankbaar: “Hallelujah, prijst den onbegonnen”. Een schoonen dag heb ik weer op de eeuwigheid veroverd. De zon is bijna onder. Morgen zullen we verder zien.

Ivo de Jong,
voorganger Brielle, Rotterdam, Schiedam en Woubrugge

(“Halleluja prijs den Onbegonnen”. Het is een Remonstrants oudjaarslied. Het oude lied was hem dierbaar. )

Bert Dicou/ Koen Holtzapfel (red.)
ISBN 9 789083 041933
Uitgeverij Skandalon
€ 16,95

Autobiografisch bijbellezen

Het gebeurt steeds vaker – in vrijzinnige kerken – dat de voorganger zijn toga thuislaat en plaats neemt achter de lezenaar, dicht(er)bij de gemeente. Misschien een logisch vervolg daarop is het boekje ‘Mijn held en ik’. Nu eens geen wetenschappelijk verhaal, maar verhalen over waar je als mens tegenaan loopt in het leven, ook als dominee.

Elf theologen vertellen hierin over een soms dubieuze ‘held’ in de bijbel waarin ze zich herkennen.

De inhoud

De eerste auteur begint met Lea, dochter van Laban en zus van Rachel die weggegeven werd aan Jacob. Jacob de bedrieger die meent haar mooie zusje Rachel getrouwd te hebben, maar de andere dag Lea in zijn bed vindt, en zelf bedrogen is. Ze neemt het op voor Lea en onderzoekt hoe (mannelijke) vertalers bijdroegen aan de negatieve beeldvorming rond haar.

Aardig is vervolgens het verhaal van haar collega die schrijft over Jacob, die niet sterk maar wel slim is. Eerlijk vertelt de schrijver hoe hij zich herkent in Jacob.

Mooi dat drie (vrouwelijke) theologen schrijven over thema ’s die vaak blijven liggen: het Hooglied nu met oog voor de lichamelijke liefde, de levensmoed van een menstruerende vrouw en de mis(ver)standen over en bij dieren.

En oja, was  Judas de enige leerling die verraad pleegde? Waar waren de andere leerlingen toen Jezus gekruisigd werd? Alleen de vrouwen bleven en stonden bij hem/ hem bij.

Actueel in deze tijd is het verhaal over de ongelovige Thomas. Is gelovig zijn altijd een goede eigenschap, of mag je zo je twijfels hebben en die ook uiten?

Tot slot

Dit is een boekje wat veel herkenning zal geven, want wie is er onfeilbaar? En misschien geeft het ook buitenkerkelijken meer vertrouwen richting de dominees in deze tijd. Aan het einde van het boekje zijn handreikingen voor gespreksavonden te vinden. Een mooi begin om jezelf en de ander beter te leren kennen. Want als we onze grote Leermeester mogen geloven, leidt alleen zelfkennis naar een betere wereld voor mens en dier.

Marianne Zandbergen