Zijn megalomane projecten: ik liep er met een boog omheen en ergerde me aan de foto van zijn middelvinger voor het Tienanmen plein of de Eifeltoren.

Maar nu lees ik grote woorden als “De belangrijkste kunstenaar van deze tijd”, en dat juist hij het Olympisch stadion (“Het vogelnest”) in Beijing bedacht heeft. In de discussie of China de Olympische idealen belijdt, valt de naam van Ai Weiwei regelmatig. Dan lees ik over de grote installatie ‘thinline’. Ai Weiwei tekende in 2017 een 7 kilometer lange lichtgevende lijn door Amsterdam. Hij stelt grenzen ter discussie: “Wie bepaalt grenzen en wie beheerst ze? Beschermt een grens of sluit hij uit?”

Autobiografie

De kans om Weiwei beter te leren kennen kwam in oktober toen zijn autobiografie uitkwam. Vanaf de eerste bladzij was ik gepakt en bleef dat alle 460 pagina’s. Daarna ben ik interviews (College Tour) en documentaires gaan kijken en mijn bewondering voor zijn bewogenheid neemt nog altijd toe. Het boek is prachtig geschreven, vervalt nergens in klagen en weet de absurditeit en de arrogantie van macht die er op uit is zichzelf te bestendigen feilloos te illustreren.

Ai Weiwei is een jaar jonger dan ik (1957) en groeide op in het moeilijke China van Mao. Weiwei ’s vader was Ai Qing; naar gelang de politieke wind de beroemdste (vriend van Mao en van Pablo Neruda) of meest verguisde (rechts element, vijand van het volk) Chinese dichters. Ai Qing heeft vanwege zijn meningsuitingen meer dan de helft van zijn leven in detentie en verbanning doorgebracht. De helft daarvan was zoon Weiwei bij zijn vader. Toen zich de mogelijkheid van vluchten voordeed in de vorm van een studiebeurs, vertrok zoon Weiwei als twintigjarige nihilist naar New York. Daar blijkt dichter Alan Ginzberg gedichten van zijn vader uit het hoofd te kennen. Weiwei’s belangstelling en respect voor zijn vader groeide.

Op 4 juni 1989 wordt het Tienanmen protest kapotgeslagen. In China is daar nu geen letter meer over te vinden; de Chinese overheid bepaalt het internetverkeer (ook het woordpaar “Ai Weiwei” bestaat nu niet meer). Omdat er vrienden verdwenen keert Weiwei terug naar Tienanmen. Zo begint zijn kunstenaarschap: als activist, als zoon van de beroemde vader, als mens die van vader op zoon ondervond waar terreur toe in staat is – en wat vrijheid betekent. Soms werd ook Weiwei geroemd, dan weer berucht via lastercampagnes met valse aanklachten. De aanvaringen met de overheid (ik denk aan The Matrix) werden steeds heftiger. Weiwei blijkt gesneden uit buigbaar, maar onbreekbaar hout. Hij werd almaar scherper, creatiever en gevaarlijker voor de staat.

De aardbeving

In 2008 was de aardbeving in Sichuan waarbij 80.000 mensen “uit het leven verdwenen”. Weiwei en zijn team legden bloot hoe ondeugdelijk staatsscholen en universiteiten gebouwd worden. Hij vertrekt naar het gebied, ziet rugzakjes van overleden kinderen, spreekt hopeloze ouders, verzamelt namen en foto’s. Met zijn team probeert hij via officiële en openbare vragen opheldering te krijgen en druk uit te oefenen op de regering. Antwoorden komen er niet; arrestaties wel. Na een jaar zijn de namen van 5219 kinderen bekend. De kinderen hadden een graf met een nummer; ouders mogen er geen naam opzetten. Het internetblog dat Weiwei dagelijks bijhoudt wordt overal gelezen. Hij werd symbool van onbevreesd verzet tegen corruptie en ondoorzichtigheid.

In 2009 bekleedt Weiwei de gevel van het (door Hitler gebouwde) Haus der Kunst in München met 9000 rugzakken. Naam van het project: Herinnering, Remembrance. Deze rugtasjes vormen samen in het Chinees de hartenkreet van een moeder: “Yang Xiaowang was een gelukkig kind tot haar zevende en ik wil dat de wereld dit weet.” Was dit internationaal een doorbraak, in China kwam het erop neer dat hij monddood werd gemaakt, huisarrest kreeg met overal bewakingscamera’s, werd afgesloten van internettoegang en aangeklaagd werd voor belastingontduiking. Uiteindelijk verdwijnt hij drie maanden in de gevangenis. En zo is Weiwei wereldberoemd geworden. Hij heeft dit allemaal kundig, keurig en met humor verwoord in zijn boek.

“Een autoritaire staat als die in China kan niet overleven wanneer het vragen moet beantwoorden. Zodra de waarheid achterhaald wordt, betekent dat hun einde. Ze begonnen mij te beschouwen als de gevaarlijkste mens in China. Zij hebben van mij de artiest en activist gemaakt die ik geworden ben.”

Weiwei vertrok na vijf jaar pesterijen. In China is vanzelfsprekend nog niets veranderd.

Het is ook geen gevecht tegen China alleen dat Weiwei voert. Hij zocht contact met andere klokkenluiders (Edward Snowdon, Chelsea Manning). Een van zijn laatste kunstwerken is een 70 meter lange rubberboot met 258 gezichtsloze vluchtelingen.

De keizer heeft geen kleren aan

Waarom vind ik dat we dit boek zouden moeten lezen?

Het heeft me flink bij de kladden genomen. Ik herken in Ai Weiwei andere mensen die uit mensenliefde op zoek naar waarheid zijn gegaan: Socrates, Gandhi, Jezus. Het was niet eens hun bedoeling de onwil en het onvermogen van de machthebbers aan te pakken. Een mens wordt profeet (doorzieners), tegen wil en dank.

Ai Weiwei is een kompas en het geweten van deze tijd.

Ivo de Jong
voorganger Brielle, Rotterdam, Schiedam en Woubrugge

“Kom verder”: wat een fijne titel. Het was de groet waarmee de Groninger theologieprofessor (en latere minister) G. van der Leeuw mensen uitnodigde in zijn studeerkamer. Dat overkwam ook de vader van Freek, Andries de Jonge. Van der Leeuw heeft een grote en heilzame invloed op de latere dominee De Jonge gehad. Freek heette toen nog Freetje; dit boek eindigt in Workum (deel twee zal beginnen in het Zaans Veem, 1951). Omdat hij overal tegenaan liep, krijgt Freet eindelijk zijn brilletje en “vanaf dat moment stootte de kleine brildrager zich alleen nog maar om de lachers op zijn hand te krijgen”.

Dit eerste deel van zijn memoires behelst zijn voorgeslacht, geen mens is per slot los verkrijgbaar. Onze geschiedenis begint lang voordat we geboren zijn. Voor dat besef moet je ouder (of grootouder) worden.

In de stamboom van Freek de Jonge spelen Kerk en geloof een ontzagwekkende rol. Freek de Jonge schrijft met compassie over zijn zwaar gelovige voorouders (Zeeland); schrijft met bewondering over zijn eigen erfelijk zwaar belaste vader en diens doorbraak (“kom verder”) naar modern pastor en predikant. Het leed in de pastorie en dat erbuiten komt binnen. Freek moet veel naar zijn vader heben geluisterd.

In dit eerste deel komt verrassend weinig ego of taalvirtuositeit voor. Het is goed geschreven; soms van de hak op de tak, even later weer met prachtige details.

Hij heeft goed leren kijken en luisteren, Freek de Jonge.

En waarom het goed is dit boek te lezen?

Freek de Jonge is steeds milder geworden over dominees en kerken; ik weet nog dat hij predikanten “broodtroosters” noemde (…). Wie heeft immers de wijsheid in pacht?  Dat zijn niet alleen de cabaretiers of de kunstenaars.

De preek is een sterk onderschatte literatuurvorm. Waar wordt nog zoveel gezongen en gedeeld, waar worden zoveel brieven voor politieke gevangen geschreven of geld opgehaald voor goede doelen als in onze kerken en kerkjes?

Ik denk dat Freeks melodie dezelfde is gebleven als die van zijn vader de dominee. De tekst is aangepast; maar: c’est le ton qui fait la musique.

Ivo de Jong
voorganger in Brielle, Rotterdam, Schiedam en Woubrugge

Op de vraag naar God zijn in de loop van de eeuwen allerlei antwoorden bedacht. Sommigen zien God als een kosmisch wezen. Een persoon. Anderen kunnen daar niets mee en ervaren God als natuur, energie of liefde. Wie zal het zeggen? Misschien is God wel een ander woord voor het Leven zelf? Of staat ‘God’ voor de roepstem van het mogelijke te midden van onmogelijkheden, zoals ik eens las? Carel ter Linden zei in een interview in Trouw (22 mei 2021): “God is dat wat ons mensen heilig zou moeten zijn.” Ook mooi, hoewel ik niet zo van het ‘moeten’ ben.

Joan Osborne zong in 1995 “What if God was one of us?” En daarmee voegt ze een interessant perspectief toe: “Just a slob like one of us, just a stranger on the bus trying to make His way home?” De forenzende God van Osborne zou zomaar kunnen opduiken in de nieuwste bundel van schrijver/dichter Toon Tellegen, getiteld ‘God onder de mensen’. “Soms is hij een kluizenaar, dan weer wordt hij wegens wangedrag aangehouden of is hij een buitengewoon goede balletdanseres”, staat op de achterkant van het boekje.

Het eerste verhaal valt met de deur in huis. “God woonde in een kerk. Naar alle tevredenheid, vond hij. Mensen zochten hem daar op, konden het goed met hem vinden. Maar op een dag veranderde hij van gedachte. Hij hing een briefje op de deur: ‘Ik ben even weg. God.’” Dat is nog eens een prikkelende opening. God is even weg. Net als ooit de boktor in een van de vele bundels dierenverhalen van Tellegen. Wat nu?

De schrijver weet over God net zoveel als ieder ander, noteert hij in het voorwoord. Dat is zo fijn aan God, vindt hij. “Daarom kan ik vrijmoedig over hem schrijven, zonder schroom, zonder wroeging, zonder angst, zonder spot […]” Wat voor God levert dat op? Een tobbende mannelijke God. Zo blijkt het briefje uit het eerste verhaal misleidend. God woont nog altijd in de kerk, maar wil niet dat de mensen dat weten. En zo sterft hij in eenzaamheid. Want, bestaat God nog wel als niemand meer aan hem denkt?

In het volgende verhaal leeft God overigens gewoon weer. Hij blijkt te botsen, te struikelen en – “mijn inschattingsvermogen is mijn zwakke punt” – in de sloot te vallen. Maar hij weigert om zich te laten helpen. Hij wordt zelfs boos als mensen hem hulp aanbieden. God vergist zich geregeld, is slechtziend, hardhorend en gevoelsarm, besluiteloos en inspiratieloos. Hij oogt oud (maar is in één verhaal juist heel jong) en houdt zich doof voor de nood van de wereld. Tot wanhoop van de mensen die hem willen afstoffen.

Het punt van Tellegen lijkt te zijn dat God is zoals hij is en dat de mensen dat weigeren te accepteren. Zij willen een God die er voor hén is en hun alles geeft wat ze van hem vragen. Maar God heeft daar geen boodschap aan. Hij heeft aan zichzelf genoeg. Of toch niet? God luistert aan deuren, glimlacht tegen een man die op hem wil lijken, wil dood (maar dat lukt hem niet), beantwoordt soms gebeden (en krijgt vervolgens spijt). En hij wil een godin.

Miscommunicatie

Het boekje beschrijft één grote miscommunicatie. De mensen begrijpen God niet en houden eigenlijk helemaal niet van hem. God wordt gek van ze. En omgekeerd drijft hij mensen tot wanhoop met wat hij doet of zegt. Het komt zelfs op enig moment tot een soort confrontatie. Mensen verzamelen zich en zeggen tegen God: “Doe niet zo raar, God!” “Wat moet ik dan doen?”, zei God na een korte stilte. “Niet raar!” God heeft geen idee hoe dat moet, maar besluit het te proberen. En dan gaat werkelijk alles mis.

God lijdt onder alle torenhoge verwachtingen. Hij vindt het prima als mensen niet meer in hem geloven en verspreidt het gerucht dat hij helemaal niet bestaat. Wat een rust! God krijgt spijt van zijn schepping (waarom had hij niet gewoon alleen muziek geschapen, vraagt hij zichzelf af), maar kan die niet meer ‘ontscheppen’. Dan vertrekt God en laat de mensen verweesd achter. Ze komen vervolgens op gezette tijden bij elkaar, halen herinneringen op aan hem en lezen elkaar voor uit zijn geschriften.

Weinig subtiel

Het is een donker boekje, met soms een wat weinig subtiele humor. En toch heb ik het met plezier gelezen. Tellegen zet alles wat mensen over God zeggen te weten op zijn kop of maakt het grotesk. Dat werkt heerlijk relativerend en tegelijk, juist door alle absurditeit, stemt het boek tot nadenken. Want wat beweren we eigenlijk allemaal over God? Wat denken we allemaal over hem/haar/het te weten? Wat voor kretologie hebben we allemaal opgetuigd in zijn naam?

Ergens in het boek schrijft God een briefje: “Jullie zijn voortaan van mij af.” Maar hij eist vervolgens nog wel iets: “En dat [is] dat iedereen met onmiddellijke ingang en onvoorwaardelijk van een mens zou gaan houden, nu het geen zin meer [heeft] nog langer van hem, God, te houden.” En dan denk ik onwillekeurig aan de samenvatting van de wet in de evangeliën waar het liefhebben van God gelijk wordt gesteld aan het liefhebben van de naaste, die is zoals wij zijn.

Aries van Meeteren
Voorgander Hardinxveld/Giessendam

(Afbeelding: ‘God de Vader’, van Rafaël Gorsen, te zien in de Basiliek H.H. Agatha & Barbara in Oudenbosch)

Wat is liefde? De vraag stellen is een stuk makkelijker dan ‘m beantwoorden. Veel filosofen lopen er met een boog omheen, ontdekte Katrien Schaubroeck. Maar Iris Murdoch niet. Aries van Meeteren bespreekt het uiterst leesbare boekje van Schaubroeck over de Britse filosofe en schrijfster. Aardig bij het boekje over Iris Murdoch is nog de vermelding dat het is genomineerd voor de Socratesbeker. Volgende maand=april  wordt de winnaar bekend gemaakt.

Bij het uitmesten van de kast met bordspellen, kwam ik ‘De wereld van Sofie’ tegen, een soort triviant maar dan gebaseerd op het gelijknamige boek van de Noorse schrijver Jostein Gaarder. Net als het boek gaat het spel over filosofie. Spelers moeten bijvoorbeeld vragen beantwoorden over filosofen uit verschillende tijdvakken.

Maar het leukst aan het spel zijn de zestig kaarten met open vragen die ons zelf laten filosoferen. Denk aan ‘Wat is ruimte?’ Of: ‘Zijn mensen van nature goed of slecht?’ En: ‘Is er zoiets als goed of fout?’ Spelers die zo’n vraag trekken krijgen een paar minuten de tijd om er hardop hun gedachten over te laten gaan. Het levert vaak boeiende gesprekken op.

Helaas ontbreekt de vraag ‘Wat is liefde?’ En hoewel het logisch is dat de makers scherpe keuzes hebben moeten maken, de speeltijd is per slot van rekening beperkt, is het ergens ook wel weer een teken aan de wand. Want, zo ontdekte de Belgische filosofe Katrien Schaubroeck, filosofen houden zich naar verhouding weinig bezig met de liefde. Zeker als het gaat over liefde die de romantische liefde overstijgt.

Iris Murdoch

Schaubroeck wil daar wat aan doen en wijst in een piepklein boekje op het werk van de Britse filosofe en schrijfster Iris Murdoch (1919-1999). Murdoch heeft wél nagedacht over de liefde en zet zich nadrukkelijk af tegen collega’s die menen dat over liefde niets te zeggen valt omdat die zich slechts zou afspelen in het innerlijk van mensen. Filosofen kunnen zich beter richten op zichtbare handelingen, zo luidt het adagium tot ver in de 20ste eeuw.

Murdoch denkt daar anders over. Aan handelingen gaat volgens haar iets essentieels vooraf. Ze maakt dat duidelijk aan de hand van een beroemd geworden voorbeeld over een schoonmoeder. Die heeft een hekel aan haar schoondochter. De vrouw van haar zoon is maar vulgair, onbeleefd en kinderachtig. Tenminste, in de ogen van de schoonmoeder. Maar dan neemt ze een besluit.

De schoonmoeder houdt haar mening nog eens tegen het licht en denkt bij zichzelf: misschien ben ik wel ouderwets, bevooroordeeld en bekrompen! En dan, op het tweede gezicht, blijkt de schoondochter niet vulgair, maar verfrissend eenvoudig. Niet onbeleefd, maar spontaan. Niet kinderachtig, maar jeugdig.

Kijk, zegt Murdoch, hier is iets wezenlijks veranderd. Weliswaar heeft de vrouw geen ‘handeling’ verricht, d.w.z. iets gedaan wat voor andere mensen te zien zou zijn, maar er is wél iets gebeurd in het innerlijk van de schoonmoeder. En ook dat kun je een handeling noemen. De vrouw, zo schrijft Murdoch, heeft haar eigen vooroordelen onderdrukt en heeft haar schoondochter nu eens door een liefdevolle bril bekeken.

Echt kijken

En daar hebben we de korte versie van het antwoord op de grote vraag aan het begin van dit stukje: ‘Wat is liefde?’ Liefde is een manier van echt kijken (‘really looking’, zegt Murdoch). Liefde is kijken zonder vooroordelen. We moeten als het ware onszelf en onze eigen belangen opzijschuiven om aandacht te geven aan de ander én daar consequenties aan verbinden. Als dat geen handeling is!

Liefde vereist een andere bril, een andere manier van denken, voorbij aan zichzelf. Als wij naar een ander kunnen kijken alsof we hem of haar zelf zijn, krijgen we het niet meer over ons hart die ander onheus te bejegenen. Dan zien we dat die vervelende buurvrouw, ondanks haar nukken, ook een moeder is, of die nare collega iemands echtgenoot. Er valt dus van hem of haar te houden.

Zo onbevooroordeeld kijken naar anderen, kunnen we niet zomaar. Murdoch wijst op het belang van een leven lang oefenen in het worden van betere, liefdevollere mensen. Niet om werkelijk de perfectie te bereiken (dat lukt toch niet), maar als streven, met humor, mildheid en zelfrelativering. Het maakt uit hoe je over iemand denkt en met welke woorden je vervolgens over die persoon praat.

Katrien Schaubroeck heeft de inzichten van Murdoch handzaam en vooral uiterst leesbaar opgeschreven in ‘Iris Murdoch. Een filosofie van de liefde’ (2020). Een kleinood vol mooie gedachten en zinnen om nog eens na te denken over liefde en hoe we liefdevollere mensen kunnen worden. Zoals deze alinea die het slot vormt van Schaubroecks essay:

[Murdoch schrijft:] ‘Het is zo overduidelijk een goede zaak om vreugde te putten uit bloemen en dieren, dat mensen die potplanten kopen voor hun huis en naar torenvalken kijken zelfs verbaasd zouden kunnen zijn over het idee dat deze dingen iets te maken hebben met deugdzaamheid.’ Belangeloos aandacht schenken aan wat de natuur te bieden heeft. Een ruiker bloemen kopen omdat men zo kan genieten van de kleuren en geuren in huis. Het zijn oefeningen in leren liefhebben, en dus oefeningen in morele zelfverbetering. Wie had gedacht dat het zo makkelijk kon zijn om goed te doen?’

Een filosofie van de liefde, p. 79

Aries van Meeteren

Katrien Schaubroeck, Iris Murdoch. Een filosofie van de liefde (Letterwerk 2020), 84 pag.