Wij mensen zijn verhalen-vertellende schepsels, of, zoals literatuurwetenschapper Jonathan Gottschall zegt, ‘storytelling animals’. We hebben verhalen nodig om verbanden te zien of ergens betekenis aan te geven. We vertellen met verhalen hoe de wereld volgens ons in elkaar zit. Of hoe we zelf in elkaar zitten. En hoe vaker we verhalen herhalen, hoe dieper ze in ons verankerd raken.

Verhalen kunnen ons troosten, laten verwonderen, maar ons ook boos maken op onszelf en anderen. Dat geeft al aan dat we voorzichtig moeten zijn met verhalen. Verhalen zijn niet onschuldig. Hoezeer we eigenlijk ook wel weten dat er altijd ruimte zit tussen een verhaal en de werkelijkheid, we kunnen beide gaan verwarren. En dan kunnen makkelijk ongelukken ontstaan.

Afbeelding: Berezin.livejournal.com via Wikimedia commons

Hoor en wederhoor

Hoe voorkom je dat verhalen met ons aan de haal gaan? Het kan helpen om nieuwsgierig te blijven naar andere opvattingen, tegenstemmen, alternatieve versies van een verhaal. In de journalistiek heet dat ‘hoor en wederhoor’. Maar hoe dat moet met abjecte ideeën, daar ben ik nog niet uit. Ik ben geneigd een streep te trekken bij aantoonbare onzin en mensen met verborgen agenda’s. Maar eenvoudig is dat allerminst. Ik denk wel dat het goed is om zo nu en dan onze eigen tegenspraak te organiseren. Zoals Adriaan van Dis probeert.

Van Dis zegt in een interview in het Parool dat hij ‘ontwaakt’ is, wat net iets anders klinkt dan woke: “Er is in Nederland eerder een kenniskloof dan een kloof tussen arm en rijk. Ik weet dat het lastig is, want mensen lezen liever wat ze kennen, maar probeer je ook eens te verdiepen in de tegenstem. Ik lees op mijn telefoon zowel de Engelse versie van de Israëlische krant Ha’aretz als een culturele website uit Gaza. Als ik me ergens in verdiep, wil ik gewoon altijd twee kanten horen.”

Op de vraag van de interviewer of dat niet al te naïef is zegt hij: “Zonder naïeve mensen gaan we helemaal te gronde. Ik weet het niet, lieve man, als ik zo vrij mag zijn om je zo intiem toe te spreken. Ik weet het niet.” Hij buigt zich voorover naar de recorder die voor hem op tafel ligt: “Ik weet het ook niet! Ik ben geen gutmensch. Net als andere mensen sta ik ook te schelden tegen de radio. Maar ik wil zo graag optimistisch blijven. Ik doe het voor mezelf, omdat ik niet bang wil zijn voor de toekomst.”

Afbeelding: Giovanni Tiepolo, De optocht van het Trojaanse paard in Troje (1760), via Wikimedia commons (National Gallery)

Dwaasheid

Wie zich afsluit voor andere opvattingen kan zichzelf ernstig tekort doen. Die kan zomaar in De mars der dwaasheid (The March of Folly) belanden, schreef historica Barbara Tuchman in 1984. In haar boek met die titel stelde ze de grote vraag: Hoe komt het dat door de geschiedenis heen intelligente leiders ronduit domme beslissingen hebben genomen die schadelijk waren voor zowel zichzelf als hun onderdanen? Hiermee bedoelde ze niet de besluiten die achteraf verkeerd bleken te zijn (iedereen kan nu eenmaal dat soort fouten maken). Tuchman had het over beslissingen waarvan mensen hadden kunnen weten dat het de verkeerde waren. Er waren waarschuwingen en die negeerden ze.

Neem de klassieke legende van het houten paard van Troje, schrijft Tuchman. De inwoners van de jarenlang belegerde stad Troje trapten met open ogen in de Griekse list, ondanks de waarschuwende woorden van de priester Laocoön. Die sprak de beroemde woorden: “Ik vrees de Grieken, zelfs als ze geschenken komen brengen.” Maar mensen luisterden niet, die geloofden het verhaal dat ze oorlog hadden gewonnen en haalden het houten paard binnen. Die nacht viel Troje (want er zaten, zoals bekend, Griekse soldaten verstopt in het paard).

Blinde vlekken

Columnist Amanda Ripley van de krant Washington Post schetst wat er gebeurt als we ons niet langer breed oriënteren en ons opsluiten in de bubbel van ons eigen gelijk: “Heldere lijnen neigen zich te verharden tot gevangenistralies. We nemen geen informatie meer op die niet in ons verhaal past. Elke dag worden onze blinde vlekken groter.”

(c) Marcel Marien, l’Introuvable) (1937) via Wiki Art (fair use)

Als student geschiedenis leerde ik ooit dat de realiteit ‘objectief overdadig’ is. Meerdere inzichten kunnen tegelijk waar zijn. Ik herken me daarom wel in Ripley’s advies: “Mijd het zwart-witdenken en laat je vermoeide ogen rusten op het grijs. Dat is waar alle actie plaatsvindt.”

Maar dat is niet eenvoudig. We spreken niet voor niets van ‘blinde vlekken’. We hebben ze allemaal. Ik in ieder geval. Ik denk dat het goed is om erg te hebben in andere overtuigingen dan die we al hebben. Alleen met twee ogen zien we diepte, de objectieve overdaad van de realiteit. Misschien kunnen we ons daar wel in oefenen door het eens wat vaker lezen van poëzie, die haast per definitie meerduidig is. Of de essays van Michel de Montaigne natuurlijk.

Aries van Meeteren
Voorganger Hardinxveld-Giessendam

Meer blogs …

In The Oxford Guide to Ideas and Issues of the Bible (Oxford University Press 2001), staat een artikel over de omgang van de zwarte, tot slaaf gemaakte Amerikaanse Afrikanen met de Bijbel. Dit is bijzonder interessant omdat wij als Nederlanders ook kolonisten waren die (zwarte) medeburgers tot slaaf maakten en tegelijk tot het christendom bekeerden. Uit het artikel valt voor ons zeker ook iets te leren.

Bijbel

In eerste instantie kreeg de Bijbel weinig ‘Anklang’ bij de zwarte tot slaaf gemaakten, vertelt het artikel. Zendelingen klaagden dat hun bekering niet aansloeg. Dat kwam door de nadruk op een boek en geschreven taal. Eind 18e eeuw veranderde dat. De zwarten tot slaaf gemaakten haalden zelf thema’s uit de Bijbel die hen speciaal aanspraken. Bijvoorbeeld – ik had hier nooit eerder aan gedacht- de gevangenschap van Jezus (namelijk voor zijn terechtstelling) was voor hen een veel langduriger en centraler aspect in diens leven. Het werd met de kruisdood een fundamenteel aspect van herkenning van gedeeld lijden.

Pinksteren

Later werden teksten als van Handelingen 2, de Pinkstertekst, waarin alle volken de komst van de heilige Geest meemaken belangrijk. Ook Galaten 3: 26 gaat een rol spelen. “Het doet er niet toe of u Jood bent of Griek, slaaf of vrij mens, man of vrouw. Want samen vormt u een eenheid in Christus Jezus.” Martin Luther King kun je als late vertegenwoordiger van die beweging plaatsen. Deze benadering heeft kritiek op het koloniale land maar ook vertrouwen dat het goed komt.

Nieuwe visie

Begin 20ste eeuw ontstond nog een nieuwe visie. Zwarte kerkelijke vertegenwoordigers geloofden niet meer in integratie in de witte samenleving. Zij voelden zich verwant met de zogenaamde Garvey beweging, Islamisten en Zwarte Joden. Binnen de eigen bevolkingsgroepen groeide nu ook frictie en tegenstand. Eind 20ste eeuw ontstond nogmaals een nieuwe omgang met de Bijbel binnen de zwarte gemeenschap. Een nieuw fundamentalistische georiënteerde groepering verwierp het hele rassenvraagstuk als onbeduidend. Het ging nu om precieze interpretatie van de kerkelijke dogmatiek. Ook deze beweging, nu actueel, is zodoende kritisch op de eigen bevolking en lotgenoten. Treurig is dat een positie van achterstelling heel lange schaduwen heeft waarin ook leden van dezelfde kring elkaar gaan bestrijden. Het is duidelijk dat pijn die je bevolkingsgroepen aandoet op veel verschillende manieren weer rechtgezet moet worden, maar daar gaan veel generaties overheen.

Katrijne Bezemer
voorganger van De Hoeksteen in Voorburg en De Kapel in Bloemendaal

Meer blogs …

Navalny

Het overlijden van Aleksej Navalny op 16 februari raakte mij zeer. Als ik niet maar half fit was geweest, was ik naar de Russische ambassade in Den Haag gegaan om ‘iets te laten horen’. De dagen die volgden hield ik al het nieuws over de toedracht van zijn overlijden bij. Tijdens ’een wandeling’ overleden. Het klonk alsof je daar in het strafkamp geregeld wandelingetjes mocht maken. Ook de beelden van de afscheidsdienst en de begrafenis op het kerkhof volgde ik op diverse nieuwskanalen. Ik zag dappere mensen die ondanks het gevaar voor hun eigen leven de straat opgingen om Aleksej Navalny te eren. Waarom raakte dit alles mij zo?

Overheid en burger

Voordat ik theologie studeerde werkte ik tijdens mijn studie geschiedenis diverse jaren eerst als student-assistent en later assistent-onderzoeker bij de vakgroep Politieke Theorieën in Leiden.  Ik was in die richting ‘gespecialiseerd’. Mijn interesse lag bij denkers als John Stuart Mill, Jean-Jaques Rousseau en John Locke en de burgerlijke vrijheden. Interessant waren vraagstukken toen, of een staat mocht eisen dat je een autogordel draagt? Of zich bemoeit met ‘gezond’ eten. Alles wat de moderne natiestaat betrof en de relatie overheid-burger had mijn belangstelling. Het ging mij daarbij steeds om de vrijheden van burgers ten opzichte van overheden. Eerst waren die bevochten op tirannen, later bleken moderne staten steeds weer vrijheden om ‘administratieve’ op pragmatische redenen van individuen te beperken.

Vrijheid

Toen ik later alsnog theologie studeerde, was voor mij vrijheid nog steeds zo’n belangrijk concept. Nu de vrijheid om de eigen religie vorm te geven. Geen toeval dat ik aangesloten ben bij Vrijzinnigen Nederland. De vrijzinnigen wilden immers ook vrij zijn! Vrij van dogma’s en vrij van beperkingen. Er is, zoals ik het zie, ook geen groot verschil tussen politieke en religieuze vrijheden.  Dus als de politiek je geen ruimte gunt is er ook op religieus gebied in feite geen vrijheid of andersom. Voor de mens is vrijheid van zo’n groot gewicht omdat hij of zij ruimte moet hebben zich te vormen hoe die wil. Ook nieuwe ontdekkingen hebben die vrijheid nodig. Of die nu op artistiek, wetenschappelijk of technisch gebied liggen. Navalny stond voor die vrijheid en heeft daar een ongelooflijk hoge prijs voor betaald.

Katrijne Bezemer
voorganger van Zuid-Kennemerland en Voorburg/Sassenheim

Meer blogs …

Sinds ik ‘buiten’ woon interesseer ik me nog meer dan vroeger voor de natuur om mij heen. En als je je daar verder in verdiept kom je soms ook mooie woorden tegen, zoals bijvoorbeeld ‘mycorrhiza’. Even een klein lesje (bron: Artis Micropia):

Het woord mycorrhiza komt van het Griekse ‘mukès’ (zwam) en ‘rhiza’ (wortel). Een mycorrhiza is een symbiose tussen schimmels en plantenwortels. 92% van de plantenfamilies werkt samen met een schimmel. Bij een mycorrhiza hebben zowel de plant als de schimmel een voordeel. De plant levert suikers (producten van de fotosynthese) aan de schimmels, die op hun beurt voedingsstoffen en water uit de grond halen en aan de planten geven. Daarnaast kunnen mycorrhizaschimmels planten beschermen tegen ziekteverwekkers. Het mycelium, het netwerk van schimmeldraden, kan een enorm oppervlak bestrijken en daarmee het bereik van de plant sterk vergroten.

 Zo’n woord zingt dan een tijdje door mij heen en ondertussen raak ik meer en meer onder de indruk van de samenhang der dingen in de natuur. En als ik daar een beetje een beeld van heb, dan gaat mijn denken een stapje verder … Als het in de natuur allemaal zo mooi samenwerkt, hoe moet ik dan aankijken tegen wat wij mensen ervan gemaakt hebben?

Eén plant in één potje, dat is iets wat alleen wij mensen kunnen verzinnen. Dat is eenzaamheid ten top ……… Duizenden sparren netjes op een rij in een productiebos, vooral geen onderbegroeiing, want anders kunnen we er zo lastig bij … en verderop net zo’n perceel met larixen. Dat lijkt verdacht veel op segregatie of polarisatie …

Zo kan ik nog wel even doorgaan, maar vrolijk word ik er niet van.

Gelukkig zijn er (nog steeds of weer) ook mensen die oog hebben voor (bio)diversiteit, voor harmonieus samenleven, dwars door rangen en standen, kleur, gender, herkomst etc. Die inzien dat dat de manier is om in harmonie samen te leven op dit kleine speldenknopje in het onmetelijk universum. Het begint met een open ‘mind’ en open armen. Met elkaar ontmoeten en nieuwsgierig zijn naar elkaar en ontdekken hoe je elkaar kunt helpen en verrijken.

Ik pleit graag voor meer mycorrhiza in onze samenleving … Als vrijzinnigen past dat ons en moeten we daar een steentje aan bij kunnen dragen toch?!

Harry Rijken
oud-penningmeester van de landelijke vereniging en lid van de afdeling Lunteren. Hij schrijft columns voor Lunteren.
De blog is met toestemming overgenomen van de website van Vrijzinnig Lunteren

Meer blogs …